Harynki Bismarcka, cz. 1: Pochodzenie i dzieciństwo

W świadomości Polaków Bismarck znany jest przede wszystkim jako “żelazny kanclerz” Cesarstwa Niemieckiego i “polakożerca”. Ale co więcej może przeciętny absolwent polskich szkół o nim powiedzieć? Zacznijmy więc od początku, to znaczy od jego pochodzenia dzieciństwa:

Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, bo tak późniejszego kanclerza ochrzczono, urodził się 1.04.1815 roku we wsi Schönhausen nad Łabą, opodal miasteczka Stendal w pruskiej prowincji “Saksonia” jako drugi syn drobnego szlachcica, aczkolwiek potomka starego arystokratycznego rodu Bismarcków i matki mieszczańskiego rodu Mencken, który wyłonił wielu znamienitych urzędników i naukowców. Ojciec Ottona, rotmistrz Karl Wilhelm Ferdinand von Bismarck (1771–1845) po odbyciu służby wojskowej zajmował się gospodarką rolną posiadając dwie wsie w Starej Marchii i jedną na Tylnym Pomorzu trudno nazwać go bogatym junkrem. Luiza Wilhelmina z domu Mencken (1789–1839) matka Ottona – jak to wówczas było normalne – mimo solidnego wykształcenia nie mogła zrobić kariery. Jej zadaniem było prowadzenie domostwa męża oraz wychowywanie dzieci. Jej ojciec jednak, Anastazy Ludwik Mencken (1752-1801), który początkowo chciał zostać nauczycielem, został w końcu dyplomatą i zaufanym sekretarzem Fryderyka Wielkiego. Starszy brat Ottona, Bernhard (1810-1893), został rejentem i tajnym pruskim radcą rządowym. Zaś ich młodsza siostra Malwina (1827–1908) poślubiła w 1844 roku Oskara von Arnim-Kirchendorff, który był rejentem w Angermünde. Co prawda taki “rejent” – to nader poważne stanowisko, ale niekoniecznie torujące rodzinie drogę w wyższe sfery. Zresztą początkowo nic nie zapowiadało na to, że Otto von Bismarck kiedyś stanie się bodaj najbardziej wpływowym politykiem swego czasu i jednym z niewielu niemieckich polityków znanych niemal każdemu do dziś.

W 1816 roku, a więc rok po narodzinach Ottona, państwo von Bismarck przenieśli się z połabskiego Schönhausen do tylnoporskiego Kniephofu (dziś Konarzewo) opodal Nowogardu Szczecińakiego, gdzie rodzina spędziła wiele następnych lat. Tam też mały Otton został wychowany przez wrażliwą, głęboko wierzącą, a jednocześnie rozsądną matkę oraz świadomego swego szlachetnego pochodzenia ojca na dumnego Prusaka. Zapewne za wstawiennictwem matki przyszły kanclerz doświadczył wykształcenia odpowiedniego raczej dla wyższych urzędników i akademików niż dla zwykłych pruskich junkrów. Aczkolwiek skrajnie rozsądne zachowanie i tok myślenia matki sprawiły, że – jak Bismarck pisał później w swych wspomnieniach – nie czuł się on zbyt dobrze w rodzinnym domu i miał bardziej serdeczne stosunki do ojca, którego uwielbiał, niż do nieco oschłej matki.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

W wieku 6 lat na życzenie matki mały Otto został zapisany do “Plamannsche Erziehungsanstalt” w Berlinie. Była to niegdyś bardzo postępowa całodniowa szkoła z internatem, która przygotowywała swych wyłącznie męskich elewów do kariery urzędniczej w pruskiej administracji. Ale 11 lat po jej otwarciu szkoła ta bardzo oddaliła się od reformatorskich ideałów wszechstronnego rozwoju oraz otwartości zgodnie z zasadami Pestalozzi’ego i idąc z duchem czasu stała się autorytarną kuźnią wiernych poddanych oraz niemieckich patriotów. Mały Bismarck bardzo przeżywał tą nagłą zmianę i miał matce za złe, że wsadziła go do tego “poprawczaka” (niem.: “Zuchtanstalt”). Czuł się nagle wyrwany z sielskiego dzieciństwa i wsadzony w sztywny uczniowski mundurek, w którym źle się czuł wobec ostro przetaktowanej nauki w internacie, ze srogą dyscypliną i niemal wojskowym drylu. Długo nie potrafił się z tą zmianą pogodzić. Buntował się. Bismarck miał wielkie problemy z subordynacją i uznaniem szkolnych autorytetów. 

W 1827 roku Bismarck przeszedł wpierw do berlińskiego Gimnazjum im. Fryderyka-Wilhelma, zaś w 1830 roku do humanistycznego “Berlińskiego Gimnazjum w Szarym Klasztorze” (rodzaj humanistycznego liceum), gdzie zdał maturę w 3.04.1832. W szkole ujawniła się jego zdolność do nauki języków obcych – z wyjątkiem starogreckiego, który to uważał za zbędny. Ogólnie był dość zdolnym, choć nie zawsze pilnym uczniem. Gimnazjum to opuścił 14.04.1832.

Spory wpływ na postępowanie ludzi w tamtych czasach miała religia. Również Bismarck był człowiekiem wierzącym, aczkolwiek chyba nigdy w naiwny, dziecinny sposób. Na jego podejście oraz recepcję religii miała na początku zapewne jego matka. Dlatego został on wychowany i ochrzczony w tradycji luterańskiej. Podczas jego pobytu w Berlinie, pobierał lekcje religii u znanego, pochodzącego z Wrocławia, wszechstronnego naukowca i luterańskiego teologa, Fryderyka Schleiermachera. On też udzielił mu konfirmacji w berlińskim kościele Świętej Trójcy. Bismarck traktował religię w sposób typowy dla wykształconych ludzi oświecenia, tj. bardzo rozsądnie i filozoficznie. On sam wspomina, że zajmował się on w swych berlińskich czasach filozofami jak Hegel i Spinoza, co wywarło wyraźny wpływ na jego religijne zapatrywania. Jego przekonanie o istnieniu Boga, którego potrafił dopatrzeć się w naturze oraz biegu czasu, było wynikiem rozsądnych rozważań. Był on zatem deistą i pantheistą. A więc były to zapatrywania niekoniecznie chrześcijańskie. Natomiast pogłoski o jego rzekomym ateiźmie odrzucił m.in. w liście do swego brata, pisząc podczas późniejszego referendariatu: “Dostrzegam, że nie doceniasz mojego rozsądku, nazywając mnie ateistą.” 

Aczkolwiek dopiero nagła i przedwczesna śmierć jego przyjaciółki, Marie von Thadden-Trieglaff, pozwoliła mu pokazać jego wiarę jako chrześcijańską.