Piotr Zdanowicz: Gōrny Ślōnsk zadnimi cestōma [300 fotografijōw!]

Na Wachtyrzu pokazuje sie moc piyknych bildōw ze Gōrnego Ślōnska, beztōż tysz chciołbych przidać porã fotoreportażōw ô spōlnym mianie: „Gōrny Ślōnsk zadnimi cestōma”. Jednakowŏż, coby te miano szło lepij spokopić, to przed piyrszōm tajlōm bildōw przidōm dwie ôpowiastki…

Piyrsze beranie bydzie trŏchã dokumyntalne, aji barżyj syntymyntalne… Zacznã ôd tego, żech za bajtla pomiyszkiwoł we Bogucicach (tych co sōm wele Katowicōw). Poprŏwdzie Bogucicy boły już wtynczŏs tajlōm Katowicōw, ale – na tyn przikłŏd – parafijŏ bōła tam już wtynczŏs, kej ô Katowicach, ani Winkler, ani Grundmannn z Holtzem, ani możno Pōnbocek, ni mieli jeszcze pomyślōnku. Beztōż bogucicŏki niy prawiyły wtynczos, że sōm ze Katowicōw.

Jak żech we tych Bogucicach bōł, to my porzōnd ze Starzikym, abo Ujkym po nich łajziyli. Nasze wandrowani bōło skuli tego, co Starka abo Ciotka posyłali do piekŏrza, masŏrza…  ale łajziyli my tyż do samego wandrŏwanio, a szpacyry nasze bōły, abo „za drōgōm”, abo „po zadku”. Jak sie szło „za drōgōm”, to durch bōło larmo, smōnd ôd autokōw i dycki te same szaufynstry. Ale jak sie szło „zadnimi cestōma”, to tyn ôszkliwy świat, stŏwoł sie we ôka mrzyku blank inkszōm krajinōm.

Szło sie na tyn przikłod wele pola ôd Milica, abo wele kuźni, kaj kuli podkōwy do koniōw ôd Kympy. Potym bōł park za Ferdinand-Grubōm, we kerym na trŏwie zicali szkaciŏrze, aji szpece ôd chlusta abo „sechsundsechzig”. Zajś wele familokōw szło znojś piekarŏki i chlywiki, a we laubach przi siyni klachały „ôstatnie” starki-chopionki.

Moc rokōw pryndzyj, wele tego parku bōł szportplac kaj grali fusbalŏrze Gwiazdy Bogucice. We tyj Gwiaździe groł tyż mōj Starzik. Niy bōł ôn wirtuoz techniki, ale mioł „pierōńskie kopyto” i beztōż szpiloł na forsztoperze. Jak bōł już ôżyniōny ze mojōm babkōm Franckōm, to Babka chcieli sie pochwŏlić przed swojōm Muter jakigo sie wziōna wyszportowanego karlusa za chopa i namōwiyli jōm coby poszli spōlnie na szpilplac kaj mioł grać Starzik.

Staro Kałużino poszli i choć niy poradziyli spokopić, bez co te chopy tak lŏcōm za tym balym, to przecã bōło fajnie – zicali sie na trŏwie (gynau za bramkōm), słōnko grzoło, furgały szmaterlŏki… a potym prziszoł tyn jedyn mōmynt… Ôbrońca ôdbiył bal, a tyn prziszeł starzikowi Aleksowi gynau „na lać”. Starzik pomiarkowali – jezderkusiu terŏski pokŏża coch je wert i du(…) taki szlag ôćby nigdy pryndzyj…

Jak to gŏdajōm szpece ôd fizyki – wektor siły mioł wartość dobrŏ ino trocha niy za dobry zwrot i kierōnek, bo te wskazowały gynau na punkt przestrzeni, kaj zicali Prababka Kałużino. Wartko tyż ôstali ôni trefiyni balym we chustka (kerŏ mieli na gowie)… Cōż, bōł to definitywny zwrot we cołkij szportowyj karyjerze mojego Starzika, bo ôd tego dnia, ôdgōrnym zarzōndzyniym babki Francki – starzik Aleks fusbal widzieli już dycki, ino na ôbrŏzku i trochã niyskorzyj we telewizorze…

Na drugŏ zajta Bogucicōw, szło sie zajś wele niymcowyj chałpy i bez Słowikowo Łōnka, kaj bez bogucki ôdpust stŏwiali karasole i szisbudy. Dalij bōł szyb Hugo, ôgrōdki i łōnki, co sie spinały na Zowale, na kere gŏdali tysz Bogucke Alpy. Beztōż ôd pōłnocny zajty miały Bogucice zielōno kympa ze kwiŏtkōma, drzewōma i drzewianymi budkami ôd gołymbiŏrzy.

Jak sie już prziszło ku Ludwiksztrasie, to cŏłki bogucki harmider ôstowoł na dole, a piyrsze wejrzynie szło ku kasztanowym strōmōm wele muru ze kamynio, co wōnioł ôćby sztambuch boguckich dziejōw. Bōł tyż piykny gmach Wajzynhauzu, wieżã boguckigo kościoła, a końdek dalij gōrka ze nojstarszym wele Katowicōw smyntŏrzym. Na wierchu gōrki, postrzodku dambōw i kasztanōw – gynau tam, kaj bōł nojpiyrszy bogucki kościōł i kaj moc storŏczy nazŏd miała sie na starym lipŏku pokŏzać Bogucko Paniynka, stoła neoromańsko kaplica ze cegłōw…

Dalij ku Dōmbrōwce bōła trōwã kaj pŏsali baranki, aji glajzy wōnskotorōwki, Świyntojōnka i brzezina z gliniŏkōma, we kerych podug nojstarszych Starkōw dycki pomiyszkiwały utopki… Zajś fōrt, ôd siymianowicky zajty, stoła huta Szelerka, co zdalsza wyglōndała ôćby jaki stary zōmek.

Rŏz za kej trefiyło sie tyż, co my wãndrowali bez połednie. Połednice musiały sie już ze Bogucicōw wykludzić, bo sie niy trefiały, ale trefiŏł sie za to piykny klang boguckich zwōnōw, co biyły na Anioł Pański…  Wtynczŏs te moji Bogucicy przełōnacały sie we jakowŏś krajina ulepiono po trosze ze tego, co bōło wele mie, ale moc barżyj ze tego, za cym mi sie cliło, a co pomieszkiwało ino we moji gŏwie.

Bogucicōw – tych sprzed pōł storŏczã – już ni ma. Stŏwy, łōnki, pola i kympy zalŏli betōnowōm brejōm i postawiyli bloki… Ni ma tyż gospodŏrzy i grubiŏrzy, a katowicke rajce zrobiły ze tyj nōjstarszy tajle Katowicōw socyjalne „getto”, kaj tyż i Ślōnzŏka trefić, to je już pomału cufal … Ale ôstały spominki i miarkujã, co ôstały beztōż, żech mioł ta przileżytoś wãndrować „po zadku” i mōgżech wejrzeć na tyn mōj „hajmat” tak, jakbych tego niy zrobiył kejbych łajziył ino „za drōgōm”.

Skuli tego miarkujã i dzisioj, co wãndrowani „zadnimi cestōma” dŏwo przileżytoś wejrzyniŏ na ta barżyj intrygujōnco zajta świata, ôd jego „wersyji ôficyjalnyj” i beztōż tyż, na ŏbrŏzkach kere chca Wōm pokŏzać, ni ma (ze małymi wyjōntkami) tych nojbarżyj znanych ślōnskich landszaftōw, ani tych placōw kere widzymy ze ôkyn autoka, kej jadymy głōwnymi cestōma…

****

Drugo ôpowiastkã bydzie ô cugu i „ślōnski szpetocie” (bez ôbrŏzkōw)… Miołżech za bajtla przileżytoś porzōnd rajzować banōm ze Katowicōw do Kandrzina. Jechołżech tysz rŏz cugym, kery przikuloł sie ze Przemyślo, boztōż już pryndzyj zicała wele ôkna takŏ fest panusia i jak my byli, kanś tak, wele Rudy abo Chebzio, padała do chopa co bōł przy nij: „zobacz jak tu na tym Śląsku brudno, czyż ci ludzie nie mają absolutnie poczucia estetyki i porządku…” – Cōż… majōm, i idzie sie to ôbocyć na starych bildach, kaj sôm take Katowicy ô kerych gŏdali: „mały Paryż”, Bytōń – co ô nim prawiyli: „perła Wajmaru”, aji moc inkszych, gryfnych ślōnskich miastōw i placōw.

Ta panusia na zicher tych bildōw niy znała i – jak moc ludkōw we „ludowyj ôjcyźnie” – niy wiedziała, co we GOP-ie ôd pyńdziałku do niedziele poradzi sie złonacyć tela polskigo PKB, co na wschōd ôd Wisły – „ôd Wielkijnocy do Godōw”. Frelka ta niy poradziyła tyż spokopić, co na Gōrnym Ślōnsku ludziska majōm durch inhalacyjŏ ze kōminowego smōndu, a ziymia stŏwo sie hasiŏkym, gynau skuli tego, coby Ôna i dō nij podane „estety” „w innych regionach ludowej ojczyzny” mōgły „pochłaniając ustami poranne krople dżdżu, oddawać się nostalgicznej zadumie nad pięknem mazowieckich wierzb”.

Spōminōm ta moja rajza, bo choć przeszło już ze 35 rokōw, to przecã siyła ludziōw we Polsce pojmuje Gōrny Ślōnsk gynau tak, jak ta panusia ze pulmanowskego cuga. Poprŏwdzie sōm tukej take place, kaj gynau piyknie niy je (i to jest eufemizm). Ino, że sōm ône tysz we Wrocławiu, Warszawie, Supraślu i Paryżu… ale ino ze ślōnski szpetoty zrobiył sie „dogmat”.

No a jaki richtik je tyn Gōrny Ślōnsk?… Jŏ miarkujã, co ôn je ôćby witrŏż, poskłŏdany ze setkōw szklōnych tajlōw. Kŏżdyn kōnsek wyciōngniōny ze ôkna niy je nic wert, ale we witrŏżu – i ta nojmyńszŏ tajlã je blank ważnŏ. Kandyś tyn „witrŏż” nōm rozpirzyli, krasne szkełka wciepli na kupa i dali pozwolyństwo coby my się, rŏz za kej, poigrali tymi blyskotkami, ôćby dziecka we piŏsku.

Ale moc Ślōnzokōw spokopiyło jusz, że ta szklōno kupa, to je ino blyskajōnco breja bez żŏdny idyji… Beztŏż trza nōm te kōnski, tajlã po tajli, wrażować na swōj plac do witrŏża, bo dziepiyro kej znojdnōm sie gynau tam, kaj majōm być, to ucyniōm piykny ôbrŏz, kery mŏ miano „ślōnskość”.

A eli „ślōnskość” aji Ślōnsk, może być piykny?… Cōż, sōm krajiny co majōm wielke rzyki, lasy, abo gōry… Sōm take, kaj je siyła zōmkōw i take, we kerych je blank zielōno, abo tysz inksze, kaj je ino indusztryjal… A my mōmy wszyskigo po trochã. Mōmy moc indusztryjalnych landszaftōw, ale tyż wielke i piykne lasy. Mōmy nowomodne miasta, aji stare chałpy, zōmki i dwory… (te co sie ôstały). Mōmy wielkŏ rzykã Ôdra i gōry dwojake – bo i Beskidy, i Sudety… Mōmy tyż przecã durch, ślōnskŏ gŏdkã i tradycyjŏ…  Beztōż mōmy moc wielã, coby Gōrny Ślōnsk bōł – jak to sie gŏdo po polsku – nietuzinkowy, charakterystyczny i niebanalny…

Na bildach kere chcã Wōm pokŏzać nima za wielã indusztryjalu i miastōw, bo choć to je ważno  tajlã gōrnoślōnskigo etosu, to przecã we rokach przeszłych bōło tego aż za moc i beztŏż barżyj mi sie cli za zielōnōm zajtōm Gōrnego Ślōnska. Nikerzy pedzōm: nō ja, Gōrny Ślōnsk je zielōny, za Tarnowskimi Gōrami, wele Opŏlo, Raciborzŏ, Bielska, Cieszyna… i to je prŏwda, ale ôn je tysz zielōny wele Katowicōw, Bytōnia, Glyjwic, Mysłowicōw, Tychōw, Rybnika…

Na tyn przikłŏd moc ludziōw doznŏwo – jak to gŏdajōm – „szoku i niydowierzanio”, kej sie wywiaduje, że nojbarżyj zielōne wielke miasto we cołkij Polsce to sōm… Katowicy, kere majōm u siã 65 km² lasu. Mało fto wiy, co dwa ze trzech nojwiynkszych parkōw we Polsce sōm tysz we GOP-ie: Park Śląski (piyrwyj WPKiW) aji Katowicki Park Leśny (Sztauwajery) – ôba wiynksze ôd Central Parku we Nowym Jorku…

Camuż ludziskōm – choćby Ślōnzŏkōm ze ŏpolski tajle Gōrnego Ślōnska – dycki tak mitrynżnie je pojōnć, co GOP to niy je żŏdyn corny „hasiok”, aji spokopić, że niy je to tyż cołki Gōrny Ślōnsk?.. Możno beztōż, co bez 70 rokōw rōżniste „szpece” wmowiajōm nōm, że Gōrny Ślōnsk (abo tyż Ślōnsk), to je ino erzac wele Katowicōw, Glyjwic i Bytōnia, a niy wielkŏ krajina ôd Mysłowicōw do Pradziada. Przi tym wszyjskim, bez cołke roki tak mōm pokazowali tyn kōnsek Gōrnego Ślōnska, ôćby boōy tam ino hōłdy, kominy i bajtle co durch sznupiōm za wōnglym na glajzach, abo igrajōm miyndzy klopsztangōm i hasiokym, bo przecã nic inkszego tam ni ma do roboty…

Beztōż możno, rŏz za kej, przidōm „porã” tych barżyj „zielōnych” bildōw ze rōżnistych placōw Gōrnego Ślōnska, ale nojprzōd mix ze cołkij gōrnoślōnski krajiny. Ôbrŏzki niy sōm ôpisany, bo by to bōło fertich możno na Gody, totysz naszkryflōm ino wartko, że pokŏżōm sie – na tyn przikłŏd: Solno drōga, co mo ze 8 storŏczōw, ôstatni kōńdek ślōnski puszczy, kerŏ hańdŏwnij rosła na cołkim Ślōnsku. Sōm gōry, aji tyż: Pradziad i Anaberg. Je porã landszaftōw indusztryjalnych, ale siyła wiyncyj tych, na kerych piyrsze krzipki grajom: pola, kwiŏtkã, strōmy, a roztomajte wsie i zŏwsia. Je tyż gmach kaj pomiyszkiwoł noblista Robert Koch i smyntŏrze na kerych i Katoliki, i Wanieliki, i Żydy znojdły swōj ôstatni ôdpocynek. Je tyż dojś trochã kościōłkōw i kaplickōw, bo Ślōnzŏki do Pōnboczka i Świyntyj Paniynki piyrwyj fest rzykali.

Porã ôbrŏzkōw je ze ślōnskich kolōnijōw, a tyż ze Nikisza i Giszowca, abo pryndzyj ze tego, co ôstało z piyknego „miasta-ôgrodu”, po tym jak sie za niego wziōn niyjaki towarzysz Grudzień, ze swojōm „wesołōm czelodkōm” ze katowickigo PZPR-u (we ôryginale te „przemiany” idzie sie ôbocyć we filmie ôd Kazimierza Kutza: „Paciorki jednego różańca”). Sōm tyż bildy ze Bogucicōw, ô kerych żech beroł trochã pryndzyj.

Je rzyka Ôdra, kerŏ piyrwyj we łacińskich szkryftach boła… „chopym”, co sie mianowoł: „Wiadrus”, aji myńsze rzyki i krzikopy. Je tyż moc landszaftōw ze plaskatyj ôdrzański doliny, no i siyła stŏwōw, we kerych dŏwne Ślōnzŏki howały kapry i inksze ryby, co zŏwdy bōły ślōnskim „produktym eksportowym”, zanim prziszŏł czas na cink i corny wōngel.

Zajś, coby te moje ôsprawianie ô „zielōnojści wszelakij” na cołkim Gōrnym Ślōnsku, nie boło ino „beblaniym ô fultaniu”, powiym że ôbrŏzki ze ôpolski tajle Gōrnego Ślōnska sōm 153, a ze katowicky zajty niywielã mynij bo 122.

Bildy archiwalne kerech przidoł sōm ze archiwum Piotra Zdanowicza (nikere autorstwa Jana Zdanowicza – moigo Taty)

Ôbrŏzki ze galeryji – autorstwa Piotra Zdanowicza z wyjōntkym bildōw: 150; 220; 221; 222; 225 (autor – Krzysztof Kubicki) aji ôbrŏzka 158 (autor – Grażyna Zdanowicz)

Tekst: Piotr Zdanowicz – pasjonat oraz badacz historii, kultury i przyrody Górnego Śląska. Dziennikarz, autor lub współautor książek i reportaży, a także kilkunastu prelekcji, kilkudziesięciu artykułów prasowych oraz kilkuset tysięcy fotografii o tematyce śląskiej. Pomysłodawca rowerowych i pieszych szlaków krajoznawczych na terenie Katowic, Mysłowic i Tychów oraz powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego. Poeta, muzyk i plastyk-amator. Z zawodu elektronik, budowlaniec oraz magister teologii.