Dziydzina na kraju świata

Nojpołedniowszy kōnsek cieszyńskigo ksiynstwa, rozlygowany wysoko na wiyncyj jak siedymset metrach nad morzym, bōł ôsiedlōny jako ôstatni, dziepro we 17. i 18. stolyciu. Na ôdległych beskidzkich grōniach zônaczyli wałascy pastyrze trzi dziydziny: Istybnõ, Jaworzinkã i Kōniŏkōw, kere dzisiŏ społym używajōm miana „Beskidzkŏ Trōjwieś”. Farŏrza, szkołã a torg we sobotã mieli stela Gorole – tukej to słowo mŏ porzōnd blank inksze znaczynie jak we cyntralnym Gōrnym Ślōnsku – dycki we Jabłōnkowie. Dolina rzyki Ôlzy, kerŏ mŏ zdrzōdła pod wiyrchym Gańczōrka we Istybnyj, była dō nich jedynym skuplowaniym ze zewnyntrznym światym – z inkszych strōn Trōjwieś ôbtaczajōm gōry, co ôd połednia i wschodu tworziły przirodzōnõ granicã Czeskigo Krōlestwa z Madziarami i Polskōm, a na pōłnocy brōniły „prawowierne” Wałachy ôd „luterskij herezyje”: kej sōmsiedniŏ Wisła sie stała basztōm wanielickij wiary, Istybnŏ, Jaworzinka a Kōniŏkōw dycki zachowały katolicki charakter. Ino na zachōd kludziła porzōndnŏ drōga, indzij sie chodzowało leda z kōntrabandōm, a dyć na to stykły wyszłapane ceściczki bez las.

Niy wiym, eli na mapach, co je mieli paryske dyplōmaty, kej uzdowali ô podzielyniu regijōnu w roku 1920, były ôznaczōne przirodnicze stōsōnki, tak by tak je ale ganc ignorowali. Trōjwieś przipadła Polsce, kej wiynkszość doliny Ôlzy aji z Jabłōnkowym Czechosłowacyji. Wylynkani gazdowie z Jaworzinki zepisali petycyjõ i szōstygo siyrpnia, tydziyń po wytyczyniu granice, jã dorynczyli delimitacyjnyj kōmisyji we Morawskij Ôstrawie. Pisali tak: Gmina Jaworzinka mŏ być ôdciyntŏ ôd miasta Jabłōnkowa. Keby sie tak stało, bydōm miyszkańcy tyj gminy gospodarczo zniszczyni. Wszyjske produkty, co sużōm wylypszaniu gospodarstwa – sztuczne gnojiwa, wŏpno i tak dalij – kupowali niżyj podpisani we Jabłōnkowie; jak ino bydzie ustanowiōnŏ cylnŏ granica, cyny pōdōm do gōry i nastanōm aji problymy z walutōm. Przydzielyniym ku Polskij Republice bydymy ôdłōnczyni ôd wszyjskich amtōw, co sōm we Jabłōnkowie, a na isto przipisani do Skoczowa. Skoczōw je fest daleko a jechać tam bydzie dō miyszkańcōw ciynżke a stało siyła piniyndzy. Bez tyn przikłŏd we zimie, kej napadze mocka śniygu, niy idzie sie dostać ze Istybnyj bez Kubalōnkã, Wisłã a Ustrōń do Skoczowa. Jeźli kery zaniymoże, bydzie skuli waluty ciynżke zegnać ze Jabłōnkowa dochtora a medycyny. Co je to cylnŏ granica, wiy kożdy rozumny czowiek. Na kōniec przeświadczali, iże im niy idzie ô żŏdne nacyjōnalne mōmynta, ino ô blank gospodarczy interes: żeby niy byli ôdciynci ôd Jabłōnkowa, iże sōm daleko ôd lecy jakij niynawiści a nacyjōnalnych spiyrek i prosili, niych je beztōż żŏdyn niy biere choby wrogōw Polŏkōw a kamratōw Czechōw.

Kōmisyjŏ ôdpedziała na petycyjõ blank niyôbyczajnym spusobym. Do sōndowygo krysu Jabłōnkōw we Czechosłowacyji przikuplowała, nale ino jednã nojôdleglyjszõ ôsadã Jaworzinki ze sztyrycet chałpami, keryj gŏdali Na Hyrczawym. Reszta sie miała ôstać w Polsce. Gazdowie ze Jaworzinki posłali jeszcze porã nastympnych delygacyjōw, żeby przeparli urzyndnikōw, iże to terŏzki jeszcze barzij niy mŏ synsu jak wczaśnij, nic ale już niy poradzili. Cajtōng „Ślązak” ze 11. lipnia 1921 baji pisze, iże ôziym delygatōw było na ceście zpatki z Ôstrawy heresztowanych a sōndzili ich potym za zdradã. Trwało to jeszcze rok, zaczym sie kōmisyjŏ przeszła po gōrach i wymierziła gynau granicã, a nastympne dwa, podwiela 20. czyrwnia 1924 ôficyjalnie przekŏzała Czechosłowiŏckij Republice dodatkowe 287 hektarōw. Karel Karpecki, autor dokumyntnyj atoli doś czesko-patryjotycznie nastawiōnyj krōniki Hyrczawy, jak nowõ dziydzinã urzyndowo zmianowali, twierdzi baji, iże miyszkańcy sie z tego tak moc radowali, iże włosnymi rynkami chcieli ôsadzić graniczne kamiynie.

Jedynŏ drōga do automobilōw na Hyrczawã z czeskij strōny wiedzie z Mostōw kole Jabłōnkowa połedniowōm strōnōm wiyrchu Girowŏ i mŏ piyńdziesiōnt dwa skrynty, gynau tela, co je tydni w roku. Je tak wōnskŏ, iże ganc dole przi wjeździe stoji tabula z farplanym autobusōw. To skuli tego, iże we zimie je wjazd zakŏzany w czasie, kedy ôd naproci jedzie autobus. Niy szło by sie minōńć. Drōgã wybudowali dziepro we szejśdziesiōntych latach, przōdzij Hyrczawianōm zbywały ino leśne ceściczki. Bez tyn przikłŏd z dochtorami to wyglōndało tak, iże przijechali do Czornygo kole Czadce i potym szli do dziydziny piechty. Kej ftosi musioł wartko do lazaretu a niy mōg iś sōm, znoszali go na dōł ku sanitarce fojermany. Słowiŏckŏ gmina, co leży ôd cyntrum Hyrczawy bezma dwa kilōmetry, była do przigranicznyj beskidzkij dziydziny dugo głōwnym ôknym na świat. Stamtōnd na fōrach dowŏżali sprawōnki a chopy, co dzierżili krok z epokōm i po wojnie miast pasać ôwce naszli sie robotã we industryji, dojyżdżali prawie naôbkoło bez Czorne i Czadcã do trzinieckigo Werku.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Chociŏż ôd tych czasōw minyło już pōł stolyciŏ, granica je ôtwartŏ a do Hyrczawy dŏ sie dojechać jak poskryncanōm cestōm ôd Mostōw, tak dwōma z polskij (reszty) Jaworzinki, majōm sam internet i inksze wynalŏzki a dziydzina sie stała atrakcyjnym turystycznym cylym niy ino choby malownicze miejsce w gōrach, ale tyż skuli trōjstyku Polski, Czeskij Republiki i Słowacyje, porzōnd je to „kraj świata”, kaj żywobycie niyma łacne. Zuzkã trefiōm we budce z pamiōntkami przi autobusowym przistanku, bez lato tu robi za przedŏwaczkã. Prziżyniła sie sam siedym rokōw do zadku z Ôstrawy a uświadamiŏ mi spōczesne ciynżkości ôd Hyrczawianōw: Przed tym, co żech sie sam przikludziła, warziłach dzieckōm we szkole. Tukej niy mogłach nic nolyź, to żech szła aż do Trzińca do Tesca. Terŏzki sie naszłach robotã we gyszefcie w Mostach, nale tak by tak, dojyżdżaniy kożdy dziyń, to sōm straszne kilōmetry. Moja cerka chodzi do tychnikum medycznygo we Frydku, to jŏ jij muszã płacić internat, szejś tysiyncy korōn za miysiōnc, a ôny sōm dwie, czyli dwanoście tysiyncy. Labiydzi tyż, iże tukej nic niy je, żŏdne kulturalne wyżycie, ino rŏz za rok ty ôdpusty. Krytykuje przi tym autochtōny, kerzi sōm podug nij moc zawarci, z niczym niy pōmŏgōm, radszyj sie ino dziwajōm i pośmiywajōm, a jak fojt robili rōzne akcyje, żeby sie tu yntlich cosi działo, to furt szkamrali, iże niy majōm pokōj. Suchōm jij i spōminŏ mi sie starŏ mōnografijŏ Hyrczawy z piyńdziesiōntych lŏt, w keryj Ivo Stolařík ôpisuje Hyrczawiany ze dzisiyjszyj perspektywy cudacznym a aji trochã kōntrowersyjnym stylym, jak sie wtedy ôpisowało egzotyczne plymiōna z afrykańskij dżungle. We rozdziale ô „antropologicznych rysach” pisoł, iże majōm przeważnie wysokõ, chudõ, wyproszczōnõ postawã, światłe abo kasztanowe wosy, kościate rynce, chude paże i nogi, chodzōm twardo, gŏdajōm gośno, sprŏwiajōm sie surowo i szpotlawo. Sōm pokojnygo, miyrnygo, radszyj samotniczygo charakteru, jeich przirodzōnŏ intyligyncyjŏ je znacznŏ. Cudzym, niyznajōmym rzeczōm niy dufajōm, nale na kerygo rŏz sie spuszczōm, ônygo przijmnōm z dowiarōm, chociŏż bez zewnytrznych przejawōw serdeczności. Mōno przecã cosi prŏwdy na tym podziwnym ôpisaniu było a moc sie tego niy umiyniło?

Hyrczawa je na czeskõ tajlã Ślōnska Cieszyńskigo niyôbyczajnŏ tyż bezto, iże tukej niy nojdziecie śladōw polskij nacyjōnalnyj myńszości. W dziydzinie nikej niy powstała polskŏ szkoła ani dōm Polskij Kulturalno-Ôświatowyj Ferajny, kery je musowym elymyntym lanszaftu we wszyjskich gminach ôd Bogumina dō Mostōw. Przi ôstatnim cynzusie zadeklarowało polskõ nŏrodowość ino dziewiyńć ze dwiesta piyńdziesiynciu ôbywacielōw, w roku 2001 ich było szejś, tak samo jak ô dziesiyńć lŏt przōdzij. Ani ślōnskŏ idyntyfikacyjŏ tukej niyma popularnŏ, prziznały sie dō nij ôstatnio ino dwie ôsoby. Prawiōm, iże już przed wojnōm sie gŏdało „Hyrczawa – małŏ Praga” bezto, iże sie wszyjscy gosili za Czechōw, kej w dziydzinach naôbkoło było Czechōw wszyndy porã procynt. Ô to wiynkszym paradoksym je, iże Zuzka z Ôstrawy była jedynŏ, fto zy mnōm na Hyrczawie ôzprawioł po czesku. Kożdodziynnōm żywōm gŏdkōm wiynkszości je sam, ganc na połedniowym kraju Ślōnska, hned wele słowiŏckij granice, do lingwisty fantastycznie zajimawy miszōng, kery ôd niygo używocze sami nazywajōm tyż „pōnaszymu” a kery powstoł ze zmiyszaniŏ ślōnskij gŏdki – jeji gōrskigo jabłōnkowskigo dyjalektu, kaj tak samo wypowiadajōm ć i cz a sam i tam prziciepiōm jakie wałaske słowo – z urzyndowōm a we szkole uczōnōm czeskōm a aji słowiŏckōm bezto, że na Słowiŏki je stōnd za wszyjskim bliżyj jak lecy kaj do Czech. Ślōnske, czeske i słowiŏcke słowa, gramatyka i syntaks miyszajōm sie czynsto we jednym zdaniu ôd jednygo czowieka choby ślōnske, polske i niymiecke na „ślōnskij” Wikipedyji a wszyjscy sie tak by tak spokopiōm. Chociŏż Hyrczawã przikuplowali ku czeskimu sztatu sto rokōw do zadku, czeski jynzyk sie sam richtig roztopiyrzŏ dziepro we ôstatnich dekadach a starszŏ generacyjŏ durch brzmi choby auslyndry kej jã słyszã rzōndzić po czesku. A ze wszyjskich nojsymbolicznijszŏ je snodź ôsoba dŏwnygo fojta Petra Staňa, kery chociŏż bōł ôziym rokōw (2010-2018) fojtym czeskij gminy, pisoł a wystympowoł publicznie dycki ino po słowiŏcku, bo do wszyjskich szkōł chodziōł na słowiŏckij strōnie granice a po czesku sie nikej do porzōndku niy nauczōł.

Dlŏ dociyrnych:

Krōnika Hyrczawy ôd Karla Karpeckigo (po czesku): http://hrcava.wz.cz/historie.pdf

Artikel ô jynzykowym miszōngu na czeskim Ślōnsku Cieszyńskim ôd autora tekstu (po polsku): https://ispan.waw.pl/journals/index.php/adeptus/article/download/a.1974/5471