Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 7
Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci.
ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017
Szkoły u nos majom być nasze i po naszymu. Nale po co jo mom iść do szkoły, kaj po naszymu uczom, kiej jo już po naszymu godom. Cudze majom sie naszyi godki uczyć – bydom nos po naszymu udować? Póki szkoła to boła izba we wsi, we niyj rechtor wsiowy uczył, to uczył po wsiowymu ino tela, wiela na wsi potrzabowali. Siedzioł wsiok kole wsioka, gupi kole gupszego i tela. A gupi boł, bo mu rechtor to godoł, iże on gupi je i tela. Rechtor tysz niy boł mondry, bo pedzioł, co wiedzioł, za dakloki wyszarpoł, po łapach i rzici wytrzaskoł, to ordnung boł i szacunek. Tako szkoła dowała, co trza. W gowie niy monciła. Niy bałamuciła, bo na co?
Poszły takie wsiowe do miasta, do roboty. Miyszkali w familokach, w zidlungach, kole nich szkoły pobudowali wiynksze – jakieś Realschulen, Eichendorff Gymnasium, jakeś Industrie Schulen, szkoły powszechne, a na koniec szkoły dla dziołch. Pany szkoły stowiali do bajtli swoich gewerkerów, bo im ewangelicko religiyja to kozała, abo pruski kanclyrz. Za darmo tam sie uczyli. W szkole tyj problym boł jedyn – do szkoły przyłaziły dziecka z takiyj wsi i innyj, zaczło sie godanie:
A u nos… A downiyj… A wiycie… A te Germany…
W szkole problym boł drugi – nauka po niymiecku, bo jynzyk to państwowy, urzyndowy. Jynzyk ciynżki – jenzyk obcy. Chcesz dobro robota, to musisz godać z majstrym – majster Niymiec, to godej po niymiecku, chcesz do urzyndu to godej po niymiecku, chcesz erbnonć – pisz po niymiecku, libo z dolmeczerem. Jako godać ordentlich, kiej w doma po ślonsku sie godało. W szkole noty kiepskie sie brało, w koncie na grochu klynczało, w yjzylbank sie siedziało. Wstyd, gańba, sromota. Tyn, co loł, to loł po niymiecku – ordentlich i richtig dojtsch. Tyn, co szmary broł, to se myśloł: Niymiec mie bije! Niymiec mie bije, bo jo godom inaczej. Niy doś, że piere, to jeszcze przezywo mie po niymiecku, iże my som polaken, iże my rzondzymy po waserpolnisz, iże szlonzakisz to niy je żodno kulturszprache, a my som inno zorta. No i po co my tu łażymy, kiej abszlus i tak niy zrobiymy. A tyn Wili od Zielinskich, co u nich doma po niymiecku godajom, to gupi je jako ta czworto monka – nic niy fersztanduje, co do każdego proste je jako wieprzkowy ogon, to tyn Wili dobre noty i bombony dostowo. Wszystko bez to, bo po germańsku poradzi. Rechtór go nawet po gowie głasko. A to niy je richtig in ordnung. Jacob Goldsteinnów pamiyńć mo kiejby ruby buch, rachuje bez palców, godo, jak proboszcz na kozaniu i rechtor noty mu stowio gut, gut, gut – bo na zer gut jeszcze mo trocha czekać. Zer gut je do Rajnera od Felerów, co jo godom, co jo godom… zer gut je do Reinera od Felderów, bo on je z Oppeln, a Oppeln to Bezirkshauptstadt i tam sie godo blank richtig po niymiecku. Ino co oma godała, iże Feldery som z Gogolina i downiyj sie mienili Polny. Reiner Polny za beamtera robić niy bydzie, a Reiner Felder ja – choby wszyscy za plecami godali – Rajner Feler. Reiner Felder to nawet Karolinka poradzi urzyndowo po niymiecku zaśpiewać.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Hanek widzioł to tak: Naszo szkoła mo być dobro. Niy mo być dobro, bo naszo – nasze mo być dobre!
W kiepskiyj szkole niy do sie wiela dobrego zrobić. Szkoły som potrzebne. Szkoły szkołami. Jyno wspomnij se coch kiejś pedzioł: Lepiyj sie roboty porzondnyj nauczyć. Patrz mi na rynce! Co robia? Co godosz? Bułka? Przestoń mie drzaźnić. Bułka. Jo ci dom bułka! Żymła. Żymła kulom. Dwie żymły. Jedna prawom rynkom, drugo lewom. Obiyma na roz. Toch już umioł za czeladnika.
Co to za piykorz, co jednom rynkom żymły, pardonś, bułki kulo. Wiysz, co se możesz jednom rynkom… Dwie żymły kulom, boch piykorz, niy dupa. Terozki idom na deska i tam bydom rosły. Potym je nożym natna, coby miały sznit. Majom być ze sznitym! Żymły bez sznitu nie smakujom ani chopom ani babom. Bajtlom tyż się niywydarzone wydajom. A terozki, co robia. Ja, ja obiyma jedyn konsek ciasta kulom. Taki konsek na cztery żymły, na to potrzabuja dwóch gorści. To niy bydom żymły. To bydzie lynga. Po naszymu lynga. Kaj indziyj godajom bułka wrocławska. Niy wiym, po jakiymu? Godajom tyż francuz. Downo, downo tymu w wielkim mieści byłech godny i poszołżech do piekarni, poprosiłżech o francuza. Ale mie piekarka sprzezywała, ale sprzezywała. Bić mie chciała, bo u nich francuz to było to, co u jeszcze innych prusak, a u nos rus. Widzisz, co kraj, to inaczyj. Godajom tyż wek. U nos weg, to won… Z chlybym to jako z godkom. Chlyb wieli robisz z tego samego ciasta i pieca co mały chlyb, a oba inakszy smakują. To tak jako borok niy je paciulokiym, bicpoń niy je gizdym, a gizd niy je buksym, buks rojbrym, paciulok niy je tysz pulokiym, nale pulok może być borokiym.
Hanek kupił se rasowego psa. Chcioł mieć przewidywalnego stróża. Wybroł psa wyhodowanego kole Leeds bez angielskich bergmanów i inkszych gewerkerów. Beztóż Hanek doł mu miano Bux. Airedale terier poradzi bajtlami sie zaopiekować, chałpa przypilnować, na gon iść, we policyji robić, ryby chytać. Pies jak pies – tak se myśleli na osiedlu.
A tu: pies mioł rodowód. Ojciec czempion – Niymiec. Matka czempionka – Czeszka. Żol takim psym sie niy asić. Pojechoł Hanek na wystawa psów rasowych i pies wygroł. Wygroł roz, wygroł drugi, wygroł trzeci. Za trzecim razym zrobieli halt we Pszczynie. Pies na pszczyńskim rynku dostoł pić i jeść.
Hanek sciongnoł mu maulkorb i doł mu trocha polotać. Ludzie go palcym pokazywali i sie im podoboł, chocia niy wiedzieli, iże to angielsko rasa.
Co jego mama i tata to Czeszka i Niymiec. Na pszczyńskim rynku pode ławkom trzeźwioł taki chachor łożyrok. Ujrzoł go Bux, poszoł powoniać, bo piyrszy roz widzioł napranego elwra. Pies szlachcic ślonski, rodu niymiecko-czeskiego wonio opaternie tego łoszkliwca, a tyn istny obdrzistany chaderlok ryczy na psa: Ty gorolu! Ty gorolu, Idź wek! Pies doł lyloniowi pokój. Hanek prziwołoł psa. Takie to boły breweryje ize psym rasowym, Hanysym napranym i gorolami na rynku we Pszczynie. Śmioł sie Hanek, śmioł. Rod o tym łosprawioł, jako to ożarty Hanys na Buxa pierony suł. Pytali sie na osiedlu po tym beraniu, po jakiymu sie tyn pies swego pana sucho? Jako to, po jakiymu? – lachoł sie Hanek. No, niy, Hanku, powiydzcie prowda, powiydzcie prowda, przeca wy niy kminicie – labiydziły bajtle. W jakim jynzyku,
w jakim sie pies modli i śni! Po prowdzie, to Bux poradzi po naszymu i po polsku, po czesku i niymiecku tysz – szydzioł Hanek. Tak sie niy do – godali we familokach.
A chcecie sie wetnońć? – pytoł sie Hanek i kożdo weta wygrywoł. Pies suchoł po naszymu, po czesku, niemiecku i po polsku. Kaj boł knif? Zgodnijcie sami.
Gwarek robioł we szybie cołki dziyń. Kaj mu robić boło wolno, wiela móg zarobić, co musioł oddać władzy – robota, wypłata, porzondki we szybie i we mieście, wszelki ordnung, czyli porzondek, stanowiony boł bez Ordunek Górny – prawo nadane bez Jana Dobrego, Jana II Dobrego, ksiyncia we Opolu, Raciborzu, Niemodlinie, Strzelcach, Brzegu, Gliwicach, Toszku, Bytomiu – od Ścinawy Niemodlińskiej i Nysy Kłodzkiej na zachodzie, od Sudetów i Beskidów na południu, do Szlaku Orlich Gniazd, czyli do granicy z Polskom na wschodzie
i północy. 12 000 kilometrów kwadratowych – 100 na 120 kilometrów. Tu wszyndzie obowionzowało prawo górnicze ize 1528.
Gwarka szanowali, bo płacił podatki, za podatki Jan II Dobry bez wojny zbudowoł swoje bogate państwo.
Gwarek kopoł szyb i chodniki zgodnie ize prawym. Prawo było niyzłe. Brakowało bezpiyczyństwa. Szyby szły jakieś 15 metrów, potym luftu brakło – wymyślili łonczynie szybów chodnikami skuli cyrkulacji powiytrza. Zalywała ich woda, to dronżyli chodniki odwodniające. Woda wyciongali wprzódzi kibelkami, potym pompami napyndzanymi bez modych gwarków, kere łazili kiej hamstry we kyjfigu. Kieraty pobudowali i zaprzyngli konie do kieratów. We 1788 ściongli piyrszo maszyna parowo na gruba i maszyna ruszyła. Wto maszyna parowo sprowadził i po co? Hanek wiedzioł gynał. Co ize tyj maszyny wyszło? Heimatsliebe und Heimatstreue? A dyć, nieuświadomiony patriotyzm i wierność ideałom! To wyszło z maszyny parowej ize borownickich pól kopalnianych! Marzynia gwarków i ichnich familij na wsi. Wolność i niywola. Wojny i powstania.
Marzynia Hankowe na hołdzie, za siywnikiym, ze Margottom – dyć o tym rzondzi tyn chop we trzech tajlach swego beranio. O prowdzie, marzyniach i Margott.
cdn.
