Adam Kubik: Die „sprachliche Trias“ in mir. Ô ślōnskij trzi-gŏdkowojsi, czyli kaj ech wszandzie pojechoł ôsprŏwiać po ślōnsku (3)
Teila Trzyciŏ
Pisać po ślōnsku? Blank nōrmalniy!
Nierŏz słyszam ôd gynyracyje rodziciyjli, ujkōw a tantōw, iże je dōnich blank ciyżnko czytać po naszymu, bo nikaj tygo niy miejli i bezto niy sōm nauczyni. Naja, wierzam, że strach mujsioł być wiankszy a forma dyskryminowaniŏ ôd strōny Polŏkōw ôtrzyjszŏ niż za mojych czasōw, to po piyrsze. A po drugy, jak ôd gimnazjum zaczła se era handikōw, kōmputerōw a piyrszygo abonamyntu na Internet (jake trzidziejści godzin bez miejsiōnc na Internet) a skiż tygo tysz komunikatorōw typu gadu-gadu, to bōła to tysz piyrszŏ ôpcjŏ schreibōwaniŏ we wersyji digital ze freundōma. Bezto czamu my by niy miejli byli pisać ze freundōma tych nachrichtōw po ślōnsku? Allgemein mie se zdŏ, że my mujsiejli wiancyj pisać niż gŏdać ze freundōma niż gynyracyjŏ rodziciyjli. Bezto tysz czańszczŏ forma gŏdki miyndzy czowiykōma mojyj gynyracje, je forma pisanŏ gŏdki niż za czasōw ōnklōw a ciōtkōw. Mie sie tysz zdŏ, że skiż tygo idzie nōm pisaniy po ślōnsku warcyj a lecyj, tak samo tysz i je ze czytaniym, bo mōjŏ gynyracyjŏ mŏ w tym einfach wiancyj ībungu.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Jak ech poznoł pŏra freundōw ze tyj samyj gemeindy, ale co byli we inkszym gimnazjum, a dystans bōł za srōgi co by se widzieć rygularnie, to se wymyjślōło jednyj kolyżance napisać mie postkarta, całŏ po ślōnsku, łōncznie ze adresym, kaj ôstatniy zdaniy bōło: “Jak mie nie schreibniesz wiancyj, to se ôbrażam”. I tak ze zaczłō: ze postkarty na list, potym na list ftory se niy miejściōł we umschlagu, yno co pasowoł rein do schuhkatongu, bo potym to już szłō na metry: wpiyrw 5, potym 7, 10, 12, 15, 20, aże se skōnczōło na rolkach do faxmaschiny dugich na trzidziejści metrōw. A wszysko skiż tego satzu “Jak mie nie schreibniesz wiancyj, to se ôbrażam”, ftory bōł durch na kōjncu. I to tak trzwało bez gimnazjum, aże chyba do poczōntku licyjum, bo pisaniy zabiyrało kans czasu, ale tysz żŏdnymu se niy śpiyszōło, bezto takŏ nachricht bōła rŏz a porzōndnie pisanŏ co dwa miejsiōnce po ślōnsku a niymiecku, nieftore teile yno (tak richtich blank mało) po polsku.
Szkōła durch ze Deutsch jako Fremdsprachōm
Jako bajtel nierŏz trza bōło jako ibersetzer abo dolmyczer pomołgać tym nierŏz pŏra razyn starszym ôdymie chopōm a babōm, ftorzi nie poradziyjli se nijako dogŏdać nikaj w tyj naszyj gŏdce, co u ŏmōw a ŏpōw se bōła uchŏwała a u fatra i mutry manij, a zajś u nŏs se ôdrōdziōła. Nierŏz tysz mie prziszło nauczyciylowi padać na lekcji, iże to nie je „der“ yno „das“, bo „der, die, das“ nie bōł do mie ani kapusta, ani kwas, yno tak einfach jak budowa cepa. Za kōżdym razym jak zajś trza bōło zmiynić szkoła (bo se miało honor być versuchskaniklym systymu edukacji z gimnazjum, krōtszym licyjum, nowōm maturōm i srōgim rozpierniczyniym dezinformacyjnym jako to ijś na studia) nauczyciele abo gŏdali „Tak co nie pójdziesz do klasy dwujęzycznej“, abo „Tylko nie na germanistkę, stać cię na więcęj.“
Ech se festy wundrōwoł, eli jakymu Polŏkōwi tysz takō gŏdali, co chcioł ijś do klasy z roszrzonym polskim abō na polonistika? Barzij se zetkali ôni ze uznaniym a respektym, że chce wspiyrać kultura narodowŏ. A zajś w przipadku takich jak jŏ padało stwiyrdzynie, że to je pōjście na łatwizna, abo kwestia braku ambicji, also praktycznie żŏdnygo pozytywnygo komyntaru, iże chcymy jakojś wspiyrać to, co my dostali ôd starzikōw, abō że mōmy szansa na ôdtworzynie żywyj niymieckij gŏdki we heimacie. To bōło niy do pomyjślyniŏ.
Inkszōm ôpcjōm tysz by bōły sztudia geschichty, ale że mie se heimat nie kojarzōł ze studiōma geschichty na polskiim uniwersitejcie, bo jak se szło spodziywać bōłyby te sztudia i tak cyganiōne abō miały kans tyj juże prandzyj przi ksiōnżkach wspomnianyj narracyji, kaj rōztomajtnojś ôd tyj polskij narracyji je uznŏwanŏ za bezmajś niypoprawnŏ. A jŏ jako synek ôkrysu przełōmu, zjydnoczyniŏ Niymiec, powrotu do demokracji Polski, ôtwarciŏ na Ôjropa, czuł ech, że na Szlōnsk trza umieć wejrzeć glōbalnie, po ôjrōpyjsku.
Bezto ech we endyfekcie poszoł na germanistika na Nauczyciylske Kolyjgium Cudzych Gŏdkōw (NKCG) w Ôpŏlu, potym jak ech se nie dostoł na germanistyka na Uniwersitejt Ôpolski, z dojś ciykawych wzglyndōw: 1. Błyndnie (bo aże ô 30% za mało na rozszerzōnym) sprawdzonŏ matura z Deutsch; 2. Nowy wynik i tak nie styknōł, bo trza nŏlepij bōło mieć matura bilingualnŏ (a po liceum w klajsie mat-geo bez bilingualnych klasōw w mōjym roczniku bōło to einfach unmejglich); 3. Certyfikat DSDII sprawdzany bez Ministyrstwo Edukacji a Kultury Niymiec bōło tukej (i yno tukej) nix we wercie; 4. Redukacja miyjsc na germanistyce, w wyniku już to niypiyrszyj srōgij sfady na ôpōlskij germanistice, kaj w endyfekcie kans profesorōw przelazło do Wroslau/Brecław (styknie wynejś w internecie z roku 2004 w tyjże kwestii: „Mam dość tej patologii – mówi prof. Zybura“), a zajś w kwestii obsady kadry zarzōndzajōncyj se wiela do dzisiej niy zmiyniōło.
Rŏztomajtny świŏt ślōnskich dialyktōw
Dzisiej musza pedzieć, że bōła to nŏlepszŏ „niy-mōjŏ“ decyzyjŏ być na NKCG jakŏ mie se mōgła trefić, bo techniki nauczaniŏ i bycie nauczyciejlym ech se nauczōł we college-u, dziynki dobrym wzorcōm pydagogicznym, no i trzwało to yno 3 lata, poczym ech mōg sztudiować dalij we Brecław/Wroslau inżyniyra. We ôpōlskim NKCG niedojś, żech mioł 2 semestry geschichty a kultury Ślōnska ze Dr. Margarethe Wysdak (dzisiej ôd bilingualnych przedszkolōw a szkołōw Montessori „Pro Liberis Silesiae“), toch spotkoł ônych ô podobnym schicksalu.
Sam ech tysz ôdkrywoł świŏt ślōnskich dialyktōw, jak my, sztudynty, stŏli na przerwach a se do picu wadziyjli ô to, fto barzij korekt po ślōnsku poradzi. Przi tym ôbjołwiała mi se po leku rŏztomajtnojś naszyj gŏdki ôdtych co za Husitōw uchōdziyjli i zza Ôdry byli, bo wszysko u nich se kōnczōuło na „-am“ abo na prawie że portugalske „-ã(m)“. Potym kans tych, co jak ech ônym dojś niyfajnie gŏdoł, że po ślōnsku ze srōgim sprachfejlerym ônaczōm, bo se fest „sysali“. Ôni se zajś dziejlyli na tych zza lasa, sprzed lasa, na pōnoc i na pōłejdnie ôd Ôpŏlŏ, potym barzij na wschōd zza inkszego lasa i jeszcze inksi. Ze niymi wszyskymi co „sysali“ na piyrszym roku dialōg czansto se tak kōnczōł, że jak ech za trzecim razym zrozumiyć niy poradziōł, toch padoł, coby mie to po niymiecku padali. A tukej trza prziznać, że gynau ôni ônaczyli po niymiecku takō gut – (i tukej hut ab!) – choby se wojna dopiyro co wczora bōła skōnczōła. Potym byli ci we strōna Gliwic, kaj wszysko już chōby take polske bōło, bo nic z tych mōrawskich pozostałojsi ze dugygo „ô“ abo „oł“ se nie uchōwało, ftore dzisiej we czeskim zapijsie widzymy, yno zajś fest krōtko-polske „Jō mōm fajne galōty“. No i w kōńcu byli my, ôni ze „Standard Silesian“ jak ech śmioł gŏdać, bo ze gyjograficznygo cyntrum Wiyrchnygo Ślōnska i to na dodatek ze Annaberglandu, ze ftorych se zajś inksi śmiŏli, że my „szyszōmy“, co do mie to bōło absurdym! Aże mie pokŏzali, że u nŏs „szołtys jy szałŏt“ i żech mujsioł dać ônym recht. I to gynau sam, we NKCG, tysz mie pokŏzali, że to kim my sōm i jako umiymy ôsprŏwiać je naszym atutym, a niy gańbōm, i jako je to utrzimywać a tōlyrować inkszych z ich inkszojsiōm, ftorŏu einfach je rŏztomajtnŏ u kōżdygo czowiyka.
Kōniec teili trzyciej, cdn
Adam Kubik – jahrgang Tschernobyla, synek ze Annaberglandu, sztudīrowoł germanistik we Ôppelnau a we Wroslau/Brecław, podyplōmowo – pokojowe rozônaczynie turbulyncyjōw: polsko-ukraiński Dialog, do tygo tyż je inżynierym raumplanungu. Dzisiej sztudynt dochtorski we Heidelberg, bōł lechtorym Deutsch na Yale University we Hameryce i je nim dalij na Heidelberg Universität. Co-autor ksiōnżki ô „Johann Schroth – Pionier der Wasserheilkunde“, a publikowoł we Oxford German Studies, Oberschlesisches Eichendorff-Zentrum Lubowitz, Germanistische Werkstatt, dŏwniejszym „Schlesisches Wochynblatt“ a inksze. Interesuje se fest heimatym, gŏdkōma, grenzgebietōma, literaturōm, identitejtōma kulturowymi a Ślōnskimi Texanerōma. Forschungsreisy zakludziōły go do Hameryki, Texasu, Belgii, Schottland, Oxfordu, Ukrainy, Ejsterreich, Südtirŏl, Italije, Czechōw. Lubi pisać a uczić, bo tako se dziejli tym co wiy. Angażuje se we untericht u „Pro Liberis Silesiae“. W dōma je w Niymcach a Ślōnsku.