Adam Kubik: Die „sprachliche Trias“ in mir. Ô ślōnskij trzi-gŏdkowojsi, czyli kaj ech wszandzie pojechoł ôsprŏwiać po ślōnsku (1&2)

Teila Piyrszŏ

Kōżdymu znanŏ lajyra

Kōżdy co je ze Ślōnska usłyszoł aby rŏz w życiu ôd tako mianowanych autoritejtōw (czy to poloniści, farŏrze, nauczyciyjle, lykarze, prawniki abo urzyndniki), że mŏ se porzōndnie nauczyć rzōndzić po polsku, bo je to gŏdka ze ftorōm baje reprezyntowoł siybie, a reszta gŏdkōw moge betrachtować jako werkzeug, ftory je yno zusatzym. Nie spominōm sam już ani ô pogardliwych ôkryjślyniach, nawet i ôdże tych samych autoritejtōw, iże  ślōnski je yno gwarōm, gŏdkōm wiejśniŏkōw, i tak richtich nix wert, abo i gorsze dingy. A ôtym, że idzie być ze Ślōnska a jako mody czōwiyk padać, że se dzisiej tysz mŏ Deutsch jako „Muttersprache“ (po polsku „język ojczysty“, abo jakobych jŏ to padŏ „Vorfahrensprache“, czyli „gŏdka przŏdkōw“), zdŏ se być unmejglich do vorstellowaniŏ. A co dopiyro jak se twiyrdzi, że yno wszyske trzi gŏdki narŏz, w tym jednym gesamtpakejcie, sōm tym, co bych umioł mianować za „moje gŏdki“?

Trzi-gŏdkowojś a reisy naukowe

Jak se spōmnam kaj se mie udało zajychać, mimo jeszcze dojś modych lŏt, to musza padać, iże polski wiela mie przi tym niy pōmōg. Barzij fakt, żech se uchowoł jako Oberschlejsier w tym, co lubia mianować jako „sprachliche Trias“, czyli „Dreisprachigkeit“ albo tysz „trzi-gŏdkowojś“ czy z polskego „trójjęzyczność“: Ślōnski, Deutsch a Polski. Wszandzie kajch bōł, polski szło użiwać w ôsprŏwianiu z Polŏkōma a z Ukraińcōma i Rusōma, ale tygo niy bōło do niedŏwna za kans. Tam kaj ech nŏdalij zajychoł, bōło to skiż tygo, żech znŏ Deutsch, dziynki niymu poznoł ech tysz holynderski, a i tysz dziynki tymu warcyj poszło, jak trza bōło, ze angylskim. No i tukej se pojawiŏ pytanie, kaj toch mōg tak richtich po ślōnsku rzōndzić i to w jakich umsztandach? „Gŏdka“ abo „pō naszymu“, jak to lubiōm zwać we strōnach Ciyszyna, pojŏwiała se w kōntakcie ze Czechōma, Słowŏkōma a i ze naszymi czowiykōma: we heimacie, we Niymcach, ale i we Hameryce na uniwersitejcie Yale, we Texajsie a i nawet we Schottland. Niekorzij banōm einzylheity, wpiyrwy wszysko ôd poczōntku.

Za bajtla

Ôd bajtla bōł ech chowany w dōma pō naszymu. Kajniekaj se prziszwyndoł polski (ale yno jak trza bōło przed jakim polskim besuchym, bo inakszyj by bōło blank sztucznie), a tak to mydialnie wszechôbycny bōł niymiecki, we ftorym tysz lepij se ôsprŏwiało z praomōm, ftorŏ żōła aże do roku nŏwiynkszyj powodzi. To, iże pōłam familji we Niymcach miyszkała na siedlungu z nazwōma miastōw, ftore dobrze se kojarzōły choby Breslauer, Danziger, Oppelner Straße, pōmŏgało w tym, coby richtich rzōndzić w gŏdce, ftorŏ znŏ kożdy starszy ôd mojych rodziciyli, ftorym jakojś to nie szło za Chiny ludowe, bo jako my z bracikōma kwitowali efekty tyj ich gŏdki za bajtla: „Fater, gŏdŏsz dojcz choby rus po wojnie.“ Ale trza pedzieć, że dzisiej to fater se dalij dogaduje „choby rus po wojnie“, ale za to z kożdym i niy mŏ z tym problyjmu. Fto chce, tyn umiy, a se nie szteruje tym, jako mu to ijdzie.

Lata leciały, prziszło czytać ksiōnżki ulubiōne dlŏ polskij szkoły, ftore gŏdały ôtym, że nŏwiankszym wrogym „mesjanskij nacji“ je Niymiec a Rus. A przecam opa, ftory jako niymiecki soldat do ruskij niywoli trefiōł, gŏdoł, iże: „Rus tysz czōwiyk, i to nierŏz dobry“. I tako se dojś wartko wyćwiczuło wy mie patrzynie na pisane teksty ze przimrużyniym ôka, coże spowodowało zajś, żech nŏprandzyj w klajsie mujsioł brele nojsić.

 

Teila Drugŏ

Ślōnski a Deutsch kluczym do poznaniŏ siybie a familji

Ôd przydszkolŏ also, aże bez sztudia, co ôstało aże do dzisiej, mōg ech rzōndzić do swojich po naszymu. Pamiyntōm ganz gynau tysz ta pozytywnŏ wela lŏt dziywiyndziejsiōntych, ftorŏ wtedy lazła bez heimat, że zajś baje hned tysz szło ôsprŏwiać po niymiecku. Bezto kans z mojij gynyracji dzisiej poradzi porzōndnie rzōndzić tysz w tyj gŏdce, nawet jak ônym se dzisiej zdŏ, że już nic niy umiōm, abo że to nie je już to, co kedyjś bōło. To wszysko je yno pōprŏda, bo jak biera ab und zu jakich freundōw mit do Oberschlejsien, to przi fojyrce żŏdyn niy milczy, yno se unterhaltuje i to niy po angylsku, yno po niymiecku. Bezto festy mie wundruje fakt, jak dzisiej kans z tych co umiōm po ślōnsku, Deutsch a i po polsku, gŏdajōm do swojych dziejci gōwniy po polsku, czansto ze fest ślōnskim akcyntym “żeby niy miały problejmōw w szkōle, abo se ze ônych inksze dziejci niy śmiōły”.

A jŏ zajś myjśloł, że to bōł problyjm yno za kōmuny, i że naszŏ gynyracjŏ z dumōm za swoje zdolnojsi z gŏdkōma wyrosła. A tukej se ôkŏzuje, że je blank inaczyj, że czowiyki dzisiyj mimo dobrobytu a dymokracje majōm wiankszy minderwertigkeitskōmplex bycia Ślōnzŏkym niż prandzyj to bōł fall. Jak ech słyszoł rŏz argumynt, iże braciki a jŏ znōmy niymiecki yno skiż tygo, że wtedy “bajki niymiecke bōły lepsze, ale dzisiej to i polskŏ telewizyjŏ mŏ lepsze sendungi do dziejci i już tygo nie trza”, to bōł to dō mie choby szlag w pysk. A do tygo ôbjŏwiynie niywiedzy geschichty heimatu, no i brak zrozumiyniŏ przymian społycznych, coby nie padać “gupota ludzkŏ”. Bo to, że familjŏ już tysz przed wojnōm miyszkała we Saarlandzie, abō miała graby na fridhŏfie we Bielefeldzie, abo że nawet jedyn praopa se uczōł na gärtnera we Leipzig, abo inkszy ujek zarŏ po wojnie wpiyrwy medizin we München bez trzi lata sztudiowoł, abo to, że dzisiej poła familji miyszkŏ we Niymcach, to wszysko już tyn czowiek niy umioł bemerknōnć, mimo że bywoł na fajerach, kaj se jakojś we wszyskim rzōndzi, yno niy po polsku.

A niech se śmiejōm, mie to niy wadzi

Natürlich bōły sytuacyje, kaj czowiyk bōł wyjśmiōny we szkole, ale nigdy bez swojych, a na tych co to robiyjli, szło jako freundōw einfach verzichtować. Nawet rŏz bōła sytuacyjŏ, jak ech gŏdoł do kogojś ze naszyj wsi pō naszymu, a ftojś ze miasta przilŏz mit ôdkludzić nŏs na busa i jak mie słyszŏ ôsprŏwiać po ślōnsku, to mi padŏ: “Skończ szpanować, bo też potrafię mówić po śląsku, bo z babcią w domu rozmawiam, ale nigdy z kolegami, bo tak nikt nie robi.“ Nim ech se bōł skapnōł, że tyn czowiyk bezto takŏ reakcjŏ mioł, bo niy wiedzioł, że my poza miastym najwsiach wszyjscy Ślōnzŏki gŏdōmy, to trochã u mie trzwało. To jeszcze bōła nieszkodliwŏ sytuacjŏ. Ale bōło to dō mie ôznakōm, jak to inksi se mało nami interesujōm, nawet jak sami sōm bezmajś skiż opōw a prastarzikōw Ślōnzŏkōma, a dyć tukej pōmoge einfach wiyncyj zaintyrysowaniŏ a ôtwartojś na to co we heimacie idzie znejś.

Te sytuacje tysz miały w efekcie to, żech se sōm pytoł, czamu tak je jak je, czamu se z nŏs ftojś mŏ śmiŏć, czamu nasza gŏdka mŏ być bezmajś gorszŏ ôd jakijś inkszyj etc. Dyć gŏdka mŏ sużić kōmunikacyje, a jak nie klnã, to jakijś pojziōm porzōndnojsi zachōwujam, a ôtym czy ech je mōndry niy dycyduje to kaj ech se urodziōł, abo we jakij gŏdce ech wyrōs, yno co ech ze tym potyncjałym zrōbiōł. To wszysko zajś mie barzij kludziōło do poznŏwaniŏ prŏwdy ô geschichcie heimatu i suchaniu barzij geschichtōw ôd omōw a opōw (bo “dziadostwo” w postaci polskygo “dziadka” a “babci” nigdy we familji u nŏs niy miało einzugu). I takŏ tysz ech wez udział we piyrszyj edycyje “Archiwum gŏdanyj geschichty: www.e-historie.pl”, ôrganizowanyj bez Haus Zusammynarbeitu Polsko-Niymiyckego, kajch robiōł interviews po niymiecku a ślōnsku ze mojym ôpōm a nachbarōma, ftorzi przeżyli wojna jako bajtle abo jungendlichy, coby poôsprŏwiali jako bōło przed, jako bez i jako po wojnie.

Ze polskim we szkole jakojś wiankszych problejmōw ech tysz niy mioł, bo to niy je kwestiŏ gŏdaniŏ we chaupie po polsku, yno czytaniŏ ksiōnżkōw. A do tygo tysz fest wichtich bōła kwestiŏ posiadaniŏ grupōw, we ftorych szło gŏdać we kożdyj gŏdce: szlōnskij, polskij a niymieckij. I tako czōwiyk mioł ślōnski: we chaupie, wejwsi, we familje, ze freundōma; polski we szkole, ze polskimi freundōma co niy poradziyli po ślōnsku rozumiyć, jak i we kożdyj inkszyj ôficjalnyj sytuacyje. Niymiecki zajś se pojawioł ze familjōm z Niymiec, bez telewizor, muzyka, no i jak jake freundy miejli besuch z Niymiec, a potym durch na sztudiach gyrmanistiki. Szkoła sam richtich nic niy nauczōła, bo niymiecki tukej bōł durch jako “cudzŏ gŏdka”, i to yno na rozszyrzyniu, co jak wiadōmo ze pojziōmym muttersprachy niy mŏ żŏdnygo powiōnzaniŏ. Jak już to yno wyjazdy na polsko-niymiecke projekty ze szkoły miały ciekawy aspekt, na ftore bōł ech wysyłany, boch już gŏdka znŏ prandzyj aniże ze szkoły.

Nawet se umia tysz spōmnieć inkszŏ sytuacjŏ, jak bez wakacje we Niymcach we tym samym miejście, kaj kans mojyj famlji a kupa inkszych Ślōnzŏkōw miyszkŏ, trefowoł ech se ze kolyżankōma ze klasy a ich kuzynōma, bo gynau tysz byli na besuchu u familji w Niymcach, i tak my na basyn łajziyli, abo po szpilplatzach lŏtali, no i tukej zajś gŏdaniy po ślōnsku a niymiecku bōło blank naturalne. A jak ftojś chcioł kogo ponerwować, to zaczōn po polsku “mówić“, co festy szkōła przipōminało, kedy my byli na urlŏpie ôd tyj gŏdki!

I tako te trzi środowiska gŏdkōw umiały kole siybie istnieć, bez wadzyniŏ żŏdnymu, ani niy hamujōnc niby jaki rozwōj. Im Gegenteil, pomŏgało to uzyskiwać lepsze wyniki w nauce, a zwiydzać już w modym wiyku kōnsek Ojropy skiż wynikōw w nauce, bo gowa bōła nauczōnŏ zmiyniać kōdy miyndzy gŏdkōma i dyscyplinōma naukowymi dojś wartko!

Kōniec teili piyrszej, cdn

 

Adam Kubik – jahrgang Tschernobyla, synek ze Annaberglandu, sztudīrowoł germanistik we Ôppelnau a we Wroslau/Brecław, podyplōmowo – pokojowe rozônaczynie turbulyncyjōw: polsko-ukraiński Dialog, do tygo tyż je inżynierym raumplanungu. Dzisiej sztudynt dochtorski we Heidelberg, bōł lechtorym Deutsch na Yale University we Hameryce i je nim dalij na Heidelberg Universität. Co-autor ksiōnżki ô „Johann Schroth – Pionier der Wasserheilkunde“, a publikowoł we Oxford German Studies, Oberschlesisches Eichendorff-Zentrum Lubowitz, Germanistische Werkstatt, dŏwniejszym „Schlesisches Wochynblatt“ a inksze. Interesuje se fest heimatym, gŏdkōma, grenzgebietōma, literaturōm, identitejtōma kulturowymi a Ślōnskimi Texanerōma. Forschungsreisy zakludziōły go do Hameryki, Texasu, Belgii, Schottland, Oxfordu, Ukrainy, Ejsterreich, Südtirŏl, Italije, Czechōw. Lubi pisać a uczić, bo tako se dziejli tym co wiy. Angażuje se we untericht u „Pro Liberis Silesiae“. W dōma je w Niymcach a Ślōnsku.