Gōrnoślōnsko Tragedyjo w zdrzadle polskij a ślōnskij literatury
We 80. rocznicã ô Gōrnoślōnskij Tragedyje gŏdŏ sie srogo – przinajmniyj sam, na Ślōnsku – nale z wiynksza w kōntekście historycznym a spōłecznym. I nojczyńścij możno ô wywōzkach. Trochã rzŏdzij nale ô ôbozach, co tukej ich po wojnie bōło w pierona, chyba przi kożdyj grubie i przi kożdym werku. A co to mŏ spōlnego z literaturōm?
Tela, iże problymatyka ôbozōw, a tak gynau to niymieckich faszystowskich ôbozōw koncyntracyjnych a ôbozōw zagłady, to je motyw przewodni polskij literatury powojynnyj. Kludzili jōm bez tyn przikłŏd Zofia Nałkowska abo Tadeusz Borowski. Te miana znŏ kożdy Polŏk. Ale możno niy kożdy Polŏk, a nawet Ślōnzŏk wiy, jak to sie mŏ w literaturze polskij a ślōnskij (bo niymieckŏ to je ôsobny tymat, tukej trza ino spōmnieć takich autorôw jak Paul Habraschka abo Viktor Paschenda) z tymi ôbozami na historycznym Gōrnym Ślōnsku, abo blank blisko, bo kole ślōnskij granicy, a szczegōlnie z tymi powojynnymi.
Jak sie rozchodzi ô literaturã polsko a ślōnsko, co na tyn tymat mŏ coś do pedzyniŏ, to sam dōminuje proza, a przede wszyjskim reportaże a (ô)powieści. I miana takie jak Grażyna Kuźnik, Marek Łuszczyna, Zbigniew Rokita, Dominika Bara a Sabina Waszut. Rôżnie sie te ôbozy w nich prezyntujōm i roztōmajtŏ je jakość literackŏ tych tekstōw, nale ważne, iże tyn tymat w cołkości w nich wybrzmiewŏ.
We reportażu Hektary Morela: 10 reportaży o COP Jaworzno (2002) ô Centralnym Ôbozie Pracy we Jaworznie, co po prŏwdzie niy leży we Gōrnym Ślōnsku, ale chnet za miedzōm, ślōnskŏ reporterka Grażyna Kuźnik klarownie pokŏzuje, iże tyn ôbōz je przede wszyjskim faktym, co ô niym sie niy wiy abo niy pamiyntŏ. A to bōł za Niymca ôbōz koncyntracyjny, a po wojnie nojsrogszy ôbōz w cołki Polsce, co w niym nojprzōd zaszperowali Ślōnzokōw, Niymcōw, a Volksdeutschōw, potym Ukraińcōw, a na sōm koniec szkolorzy a modych. Ci zaś byli poddŏwani eksperymyntalnymu procesowi resocjalizacyje, skuli tego, iże ich mieli za tzw. „wrogōw ludu”. Dzisiej na terynie dŏwnego ôbozu je osiedle a szkoła. I jak reporterka pyto jeji rechtorka ô dōwny obōz, to ta padŏ einfach, iże sie niy werci dycki wszyjskiego pamiyntać…
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Ô Jaworznie ôsprawio tyż Marek Łuszczyna we reportażu Mała zbrodnia. Polskie obozy koncentracyjne (2017), co je chyba piyrszo takŏ publikacyjŏ, kero tyn problym tak szyroko ôpisuje. U Łuszczyny je tyż mowa ô dwôch możno nojbarzij znanych gōrnoślōnskich ôbozach – Zgodzie a Łambinowicach. Ino że tōn tego tekstu je już inkszy. Reporter niy boi sie bez tyn przikłōd zapytać jedna ze swojich bohatyrek, eli to ôna chciała sie lajstnōnć obōz kōncyntracyjny (mō na myśli powojynno Zgoda), a ô działkowych ôgrōdkach, co powstały na terynie dōwnego obozu, szrabuje tak:
„Teryn KL Eintrachthütte, co bōł filiōm Auschwitz, a po wojnie polskim ôbozym kōncyntracyjnym Świyntochłowice-Zgoda, mŏ terŏzki moc posiedzicieli. Zegrodziyli sie zegrodki (sōm klajn, ale jejich) falytami, necym, żywopłotem, jak tyż gynsto splecionym wiklinowym ôgrodzyniym.” (Łuszczyna 2017, s. 65. Wszyjske przekłady cytatōw na ślōnski sōm moje – N. N.-M.).
Takij ironije u Kuźnik niy ma, ani frazy „obōz kōncyntracyjny”, co sie sam ôdnosi do powojynnego ôbozu, a niy tego hitlerowskiego. Łuszczyna zresztōm gynau to chce podkryślić, a mianowcie problym mianowanio rzeczy po imiyniu, co dzisiej niy jednego durś rozpŏlŏ.
Tyn problym poruszŏ tyż Zbigniew Rokita we reportażu Kajś. Opowieść o Górnym Śląsku (2020). Ino że jemu tak po prowdzie to sie rozchodzi ô to, fto ôn tak richtig je – echt Ślônzok a możno fto inny. Skuli tego tyn narrator rajzuje po Ślōnsku, spōminŏ sie historyjŏ swojij familije i w tyn sposōb ôdkrywŏ samego siebie. I tak jednego razu trefiŏ na Zgodã, zaś jego kōmyntŏrz do tego, co widzi, brzmi tak:
„Pŏrã przistōnkōw dzieli Hagia Sophia we Świyntochłowicach ôd zegrōdek działkowych w dzielnice Zgoda. Milućkie zegrōdki działkowe powstały na terynie kōncyntracyjnego ôboza z powojennych czasōw. To jedyn z tych, ô kere je haja: eli idzie je nazywać polskimi ôbozami.” (Rokita 2020, s. 208).
A trochã dalij gŏdŏ nawet, iże ôbôz we Zgodzie to bōł gōrnoślōnski „Archipelag Gułag” (Rokita 2020, s. 211), ino z tã rōżnicōm, iże przi nim wachowali Polŏki i że bōł zarzōndzany bez polske państwo, a niy Sowietōw. Ino że to je w jego ôcynie durś tymat tabu.
Niy certoli sie z tym wszyjskim – choby Rokita abo Kuźnik – Dominika Bara ze Ślōnskiygo Uniwersytetu we Katowicach, co je autorkōm rozprŏwki Afy (2017). Ino fest szkoda, że kej Rokita znŏ bezma kożdy, to ô nij mało fto słyszoł. A mōgby usłyszeć chociŏż tyn, fto twiyrdzi, iże baby to po ślōnsku niy piszōm. Afy to je moderne szrajbowanie, co sie dowo pokōj z chronologijōm wydarzyń i stawiŏ na montaż scyn z przeszłości (te sie rozgrŏwajōm w ôbozie Zgoda) i teraźniejszości, czyli kole roku 2005. I tak siã przeplatajōm relacyje wiynziōnych w ôbozie bajtli z historyjami ô poszukowaniu sprawiedliwości i włŏsnyj tożsamości. I cołki czos to je perspektywa samych Ślōnzokôw, co sōm jak te afy: durś ftoś patrzi sie na nich choby na dzike zwiyrzynta z dobrotliwym uśmiychym kolonizatora. Bezto mie sie wydŏwŏ, że to je piyrszo ślōnsko ôzprŏwka postkolonialnô, co pokŏzuje, że te kolonialne mechanizmy fungujōm durś. Skuli tego w tyj narracyje godo sie ô „polskim ôbozie dlŏ Ślonzaków” (Bara 2017, s. 45), a nawet ô „ôbozie koncyntracyjnym” (Bara 2017, s. 105).
Barzij powściōngliwŏ je pod tym wzglyndym Sabina Waszut, autorka rōmanu Ogrody na popiołach. Powieść o powojennym obozie, o którym milczała historia (2022). Narracyjŏ tego rōmanu tyż je barzij tradycyjnŏ, a akcyjŏ przebiygŏ chronologicznie, z paroma wyjōntkami. A co je cylym tyj historyje, ekleruje już jeji podtytuł. Autorka chce przełōmać tymat tabu i ôpedzieć ô kolektywnej traumie, kerŏ do dzisiej niy ôstała przepracowanŏ. Jeji bohatyrym je Karol Ploch, wiynziyń ôboza, co trefiŏ po latach swojigo dŏwnego kata, a potym nawiydzŏ te pierzińskie zegrōdki, by przerwać milczynie ô swojij tragedyje. Kej spōminŏ sie dŏwne wiynziynie, to we jego gowie pojawiô sie myśl ô „ôbōzie koncyntracyjnym Zgoda“ (Waszut 2022, s. 158). Nale nojczyńścij we tym rōmanu wystympuje gynau słowo Zgoda – rozchodzi sie tōż ô to, coby pamiyntać, nale niy rozpamiyntywać i pogodzić sie z samym sobōm a inkszymi, a niy ino dōnżyć do kōnfrōntacyje.
Ta gōrnoślōnsko tragedyjo to je w zdrzadle literatury przede wszyjskim kolektywnŏ trauma. To je rana, co durś je ôtwarto. Nale literatura może pōmōc jōm uleczyć, ino że to ô tym wszyjskim trza naprzōd zaczōńć gŏdać. Bo proces terapije może trefić sie ino w gŏdce. Wierzã, iże literatura mŏ moc, coby jeszcze barzij rozplŏntać Gōrnoślōnzŏkōm jejich jynzyk.
Nina Nowara–Matusik, germanistka, tłumaczka, literaturoznawczyni. Profesorka w Instytucie Literaturoznawstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Prowadzi autorskiego bloga Perspektywa Bonitki. Ostatnio opublikowała antologię tłumaczeń pt. Po drugiej stronie studni. Górny Śląsk w przekładach.