O świantyj Florianie i kowŏlach

Jak ôglōndŏsz album u mojy mamy, to dej pozōr na jednã fotografkã… Dwadzieścia dwōch chopōw w ancugach, starzi i modzi. Z niymi mōj ôjciec, mody jeszcze i fajny. Dokoła wszystko kwitnie i se zielyni. Spytałach se mamy, co to je za trefyn, bo tera to czansto spotykajōm se na przikłŏd ze szkoły abo z ty samy klasy. Dowiedziałach se, że na tyj fotografce sōm samy kowŏly z ôkolic Gogōwka, a taki trefyn mieli każdygo roku na świantygo Floriana.

Jest żech cerōm ôstatniego kowŏla z Kerpnia. Wiela to razy, jak żech była jeszcze małōm dziołszkōm, leciałach do kuźniy. Mōj papa, zmazany, spocōny, dzieżoł w dugich klyszczach podkowã w ôgniu. Jak se już rozgrzoła do czerwōności, papa kłŏd jōm na ambos, broł cianżki młot i zaczynoł kuć. Potyn jōm wsadzoł do wody, słyszałach syk i widziałach nad palyniskam chmurkã pary. Papa z podkowōm szoł do kōnia, uwiōnzanygo przi kuźni. Nie mōg nic zmudzić, bo zani była pogoda rolnik chcioł zdōnżyć na poly. Papa przipasowoł podkowã, zaś jōm rozgrzoł i gorkõ przikłŏdoł do kopyta. Co to bōł za smrōd…

Do dzisiej pamiantōm, jak w piyrszyj klasie my mieli w elymyntarzu wierszyk: „W kuźni kowal miechym dmucha, ôgyń wielki z pieca bucha”. Pani wezła wtedy naszõ klasã na wycieczkã do kuźniy. Mama była całŏ furt, że prziszła rechtorka, a papa bōł zmazany, jak to w kuźni, ale jŏ se asiyła, że wszyscy prziszli do mojego papy. Czułach se ważnŏ jak magi w zupie, a jak na zadaniy dōmowy my mieli namalować kuźniã, to mōj ôbrŏzek bōł nŏfajniejszy.
Kuźnia była przi chałupie i papa bōł wdycki pod rankōm, jak potrzebowałach dwa złoty na cukerki. Czansto my lŏtali koło kuźniy, ôbrŏcali my se na dyszlach ôd wozōw, ôbserwowali, jak papa kuł kōnia abo ciōng ryjfy. Smrōd przipŏlōnygo kopyta, parskaniy kōnia, wyciy szmyrgla, snop iskrōw przi ôstrzyniu kopaczkōw, klupaniy młotka po ambosie – to bōły mojy nŏfajniejszy lata.

Papa mioł cianżkõ robotã. Bez cały rok podkuwoł kōniy. Podkowy z fabryki to były pōłprodukty. Do każdy musioł dorobić sztŏly i dopasować jōm do kōńskygo kopyta. Grzoł jōm w ôgniu, gorkõ przikłŏdoł do kopyta, coby nierōwności se wypŏlyły, potyn jōm ôstudziōł w wodzie i przibijoł hufnŏlōma. Była przi tyj kupa smrodu i kurzu. Kōń stoł spokojnie, bo wiedzioł, że kowŏl mu dopasuje podkowã lepszi, niż tera w fabryce człowiekowi strzewiki.
Na wieczōr mama wołała na wieczerzõ papy i jego pōmocnikōw. Siedzieli my wszyscy za stŏłam przi sztamfkartŏflach ze szpyrkōma i kiszce a papa gŏdoł: „Jutro bajymy ciōnc ryjfy”. To nie było ajnfach, musiało być do tygo wiancyj ludzi i niekedy pōmŏgała przi tyj i ōma.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Nŏprzōd papa musioł zrobić ryjfã z płaskownika na zawijarce. Musiała być ôna ôdmierzōnŏ gynau, jyno piynć milimetrōw mynszŏ ôd koła. Ôbrancz se zespawało, a jak bōła za wielŏ, to jōm trza było na sztaufmaszynie ścieśnić. Potyn se jōm ôbrŏcało w palynisku, aż se całŏ zagrzoła. Na dwōrku już czekało przikrancōny drewniany koło ôd ryjfiŏka. Dwōch ludzi brało na hŏkach rozgrzŏnõ ryjfã, naciōngało jōm na drewniany koło, a jak wskoczyła, to drabko chłōdziyli jōm w zimnyj wodzie w korytku. Żelazo se kurczyło i potyn jeszcze trza było wywiercić ôtwory co drugŏ szprycha i przibić ryjfã. Jak se zrobiōło ryjfã za małõ, to se to koło poszczypało – popynkały dzwōny. Jak koło było z niewysuszōnygo dobrze drzewa, to se zeschło i ryjfa sleciała.

Zimōm ôstrzyło se wszystky brōny. Uczniowie rozkrancali brōny, wyciōngali zamby, dŏwało se jy do ôgnia i wyciōngało na nowo. Jak jaki zōmb bōł już fest zniszczōny, to se dŏwało inkszyj. W kuźni robiyli tyż brōny – żabki. Bōły to brōny z rozszczepiōnyj zambam. Ôstrzyło se żelŏzka do pługa – dŏwało se jy do ôgnia i jak były czerwōny brało se jy na ambos i wyklepowało. Musiały być gotowy przed ôrkōm. Do wyôraniŏ ćwikly robiyło se byjki.
Ôkuwało se kōnny wŏgi. Bez zimã robiōło se nowy wŏgi na zapas. Jak bez lato rolnikowi połōmała se takŏ wŏga, to kowŏl mu dŏwoł gotowõ z kuźniy. Do drewnianych wrotōw i furtkōw robiōło se bunty i zŏwiasy. Robiyło se tyż płoty żelazny.

Jak se zaczła robota na polu kowŏl se musioł fest uwijać. Nierŏz rolnik przijechoł prosto z pola coś naprawić i niy mioł przi sobie piniōndzy. Papa wtedy pisoł krejdōm na furtce co kōmu zrobiōł, a w niedzielã po nieszporze ōma, we wsi nazywanŏ majstrowōm, brała ksiangi i szła po zapłatã.
Każdy dziyń w kuźni wrała robota. Jyno w niedzielã wrota ôd niyj były zawarty, a papa w ancugu i pod szlipsam szoł zy mnōm do kościoła na chōr.
Ale rŏz w roku w bestydziyń kuźnia tyż była zawartŏ. Było to w świantygo Floriana.
Tyn dziyń bōł blank inkszy. Jak my se rano budzili, mamy nie było dōma, a papa stoł przi łōżku i padoł: „Pōjcie prandko, zarŏz pōdzie procesyjŏ”. Kukali my za gardinã i rychtich – ôd kościoła słychać było śpiywaniy. Za ministrantam z krziżam szli ludzie i rzykali. Kole farŏrza szoł ōnkel Ymil z figurōm zmŏrtwychstałygo Pana Jezusa i modzi z fanōma. Miandzy inszymi babōma była tyż nasza mama. Szli do stōdoły ôd Papkały, bo tam je wmurowany ôbrŏz świantygo Floriana.

Jak mama prziszła du dōm, śniŏdali my a potyn papa szykowoł se do wyjazdu. Zamiast arbajtsancuga ôblykoł biołõ koszulã, ancug, wypucowany z gutalinã strzewiki. Nazŏd przijyżdżoł nieskoro, jak se już ściymniało.
Z tygo wyjazdu zostały jyno ty fotografki, ale kowŏl z Dzierżysławic pōn Jōzef Globisz i kowŏl z Gogōwka pōn Hubert Wrōbel wszystko dokładnie pamiantajōm i mi porosprawiali, jak to bōło.
Dwōch kowŏlōw z Gogōwka – pōn Wrōbel (ojciec ôd pana Huberta) i pōn Polak wywrōżyli, żeby wszystky kowŏly z ôkolicy spotykały se na świantygo Floriana. Tyn świanty to bōł patrōn ôd ôgnia, a przecã robota ôd kowŏla niy mogła se ôbyć bez ôgnia. Każdy dziyń zaczynoł ôn robotã ôd rozpŏlyniŏ palyniska, każdy dziyń czerwōny janzory ôgnia pōmŏgały mu twardy żelazo ôbrobić tak, jak chcioł.
Pod kōniec aprila synek ôd Wrōbla musioł siednōńć na koło i ôbjeździć wszystky kuźniy w ôkolicy. Każdy kowŏl dostoł ajnladōng i każdy we Floriana zostawioł robotã i jechoł do Gogōwka. Ô godzinie dziewiōntyj zbiyrali se w kościele parafialnyj, gdzie w prawyj ôltŏrzu stoji wielkŏ figura św. Floriana. Niekedy na tã uroczystość przijyżdżoł tyż kerownik cechu i wtedy przi ôltŏrzu stoła delegacyjŏ z fanōm. Wszyscy zgodnie rzykali na mszy ô ôpiekã św. Floriana, a potyn szli dokupy do gospody.

W Gogōwku były wtedy dwie taky gospody: „U Robociny”, abo „U Pita”. Ekstra na tyn dziyń mieli tam już naszykowany kanapki na śniŏdaniy i kafej. Jak se już pojedli zaczynały se rozprŏwki ô interesach, bo to spotkaniy hałpt po to było ôrganizowany. W każdyj wsi bōł kowŏl, a w Gogōwku było ich wiancyj i ślōnski rolnik, ktory bōł wdycki szporowity nierŏz marudziōł, że mu je za drogo i że pōdzie do inkszygo kowŏla. Kowŏly były jynak mōndrzejszy i na Floriana dokupy ustalały cynnik za wszystky usługi. Za podkuciy kopyta – tela, za wyklepaniy żelŏzkōw – tela, za jedyn zŏwias – tela. Niekedy se wadziyli, bo jedyn mioł jeszcze poly i nie musioł żyć jyno z kuźniy, a drugi niy mioł i musioł wszystko kupić, ale wdycki se porozumieli i tygo, co ustalyli – dzieżeli se potyj bez cały rok.
Jak już interesy były załatwiōny, przichodziōł czas na ôbiŏd. Wdycki bōł to ajsbajn z kapustōm. Po ôbiedzie bōł jedyn sznaps i drugi i corŏz wiancyj wicōw i śmiychu. Kowŏl z Błażyjowic nazywoł se Florian i mioł w tyn dziyń geburtstag, to dostŏwoł wdycki kwiŏtko i śpiywali mu „Sto lat” a potyj robiyli se do kupy fotografkã. Tyn Florian dostoł rŏz na geburtstag cigaram i se jōm zakurzōł, a jak prziszło do fotografowaniŏ, to ô tyj zapōmnioł i wcieżōł jōm do ancuga do kabzy. Fotograf ich ustawioł a tu zaczło śmierdzieć spŏlōnyj. Dopiyro se Florian kapnōn, że mŏ dziurã w ancugu. Hned by se bōł hajcnōn w dziyń świantygo Floriana. Bōł fest zły, a jeszcze se wszyscy z niygo śmiŏli.

Ty zjazdy kowŏlōw w Gogōwku stały se tradycjōm i trwały bez piynćdziesiōnt lŏt. Przijyżdżały na niy co rok wszystky kowŏly z ôkolic Gogōwka. Jak jakygo nie było, to jyno z bardzo ważny prziczyny. Bez ty piyndziesiōnt lŏt świat zacznōn se zmiyniać. Straciyły se kōniy, ryjfiŏki, prziszła mechanizacyjŏ i kowŏl na wsi już nie bōł potrzebny. Stary kowŏly wymiyrały, a modzi se już nie uczyli tygo fachu. Na świantygo Floriana było corŏz myni kowŏlōw na zjazdach. Jak se skōńczyła kōmuna i ôtwarli granicy, to niektorzi zaczli robić w rajchu, a inni przerobiyli warsztaty na ślusarsky abo mechaniczny. Na ôstatni zjeździe w latach dziewiyńćdziesiōntych ubiegłygo wieku było ich już jyno piyńciu. Rozprawioł mi pōn Globisz, kowŏl z Dzierżysławic, że jak bōł ôbejzdrzeć w altershajmie kowŏla z sōmsiedniy wsi – pana Sachra z Mochowa, tyn go prosiōł, żeby po jego pogrzebie wez wszystkich kowŏlōw do gospody tak, jak piyrwyj na świantygo Floriana i doł mu na to piniōndzy. Tak se stało i było to ôstatniy ich spotkaniy.
Tak se myślã, że dzisiej niejedni rzymieślnicy mogōm se ôd tych kowŏlōw z Gogōwka uczyć. Czygo? Tygo, jak być dokupy, razam wrōżyć, żeby było dobrze, kolegować se a nie jyno kōnkurować, pōmŏgać se, bo wtedy życiy jest lekszy. Dŏwno, dŏwno tymu rzymieślnicy zrzeszali se w cechach, a każdyj cech mioł swojygo patrōna. Możno dobrze by było wrōcić do ty stary tradycyje?

Renata Larysz

Rok 1957 – doroczny zjazd kowŏlōw w dniu św. Floriana. Stojōm ôd lewyj: właściciel baru Piotr Wistuba, Norbert Poręba z Mochowa, Waldemar Sacher z Mochowa, mōj ôjciec Alfōns Sacher z Kerpnia, Kaliga z Rzepiec, Teodor Poręba z Mochowa, Ilka z Pisarzowic, Ôciepka z Gogōwka, Kaliga z Rzepiec, Janocha z Nowego Dworu, Franciszek Zmarzły z Gogōwka, Ryszard Tomala z Gogōwka, Pietroń z Wierzchu.

Siedzōm ôd lewyj: Ilka z Kornicy, Franciszek Globisz z Dzierżysławic, Konrad Wrōbel z Gogōwka, Polak z Gogōwka, Hamerla (?), Sacher z Mochowa, Poręba z Mochowa, Florian Pietruszka z Błażejowic, Mika ze Starych Kotkowic, Rozumek z Błażejowic. (wg relacyje pana Jōzefa Globisza)