Moc kultury #3: Pożegnanie z aniołami (Werner Heiduczek)

Aleksander Lubina
Moc kultury

„Alles ästhetische Bemühen ist für den Wind, wo die Substanz fehlt.
Denn wo nichts gesagt wird, fehlt letztendlich auch die Sprache.“
Werner Heiduczek (1984)

„Wszystkie wysiłki estetyczne są na nic tam, gdzie brakuje substancji.
Ponieważ tam, gdzie nic się nie mówi, ostatecznie brakuje także języka. ”
Werner Heiduczek (1984)

Pożegnanie z aniołami
Zdarza się, że istotne jest zapoznanie się z książką literacko nie najwyższego lotu.
Takim tytułem jest dla mnie Pożegnanie z aniołami Wernera Heiduczka, urodzonego w 1926 w ówczesnym Hindenburgu (Zabrzu), uhonorowanego w 1969 za tę właśnie pozycję nagrodą Henryka Manna. W 1995 Heiduczek otrzymał literacką nagrodą Josepha hr. von Eichendorffa. W 1999 odznaczony został Federalnym Krzyżem Zasługi.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

“Pożegnanie z aniołami” jest historią katolickiej górnośląskiej rodziny górniczej. Rodzeństwo Marulów to wybory, małżeństwo, miłość, przyjaźń, wiara, wdzięczność wysiedlonych Górnoślązaków. To takie pożegnanie z wydumanymi, odrealnionymi górnośląskimi aniołami (rodzinnymi).
Werner Heiduczek żył w rodzinie górniczej, z epizodem służby pomocniczej, służby w Wehrmachcie, niewoli rosyjskiej i tragedią wypędzenia.
Wygnani śnią o realnej swojszczyźnie (Heimat), zniewoleni tęsknią za wolnością, zgwałceni autorytaryzmem cenią demokrację. Wśród wyróżnionych najważniejszą enerdowską nagrodą literacką (Henryka Manna) naliczyłem włącznie z Heiduczkiem 20 wypędzonych i wysiedlonych. Ich książki zdecydowanie różnią się od myślenia mitycznego nostalgików historycznych po obu stronach Odry.

W 1977 51. letni Heiduczek opublikował powieść „Śmierć nad morzem” – gorzkie podsumowanie życia pisarza. Książkę zakazano pod naciskiem ambasadora Związku Radzieckiego. I podobnie jak wiele innych zakazanych książek, stała się „Śmierć nad morzem” tytułem poszukiwanym.

Dorobek Heiduczka – dwie powieści oraz autobiografia to rozważanie grzechów i przewinień zawinionych i niezawinionych. Zrezygnował w nich z pisarskiego samozadowolenia, z estetycznych popisów. Przedstawia dzieje – gwałty rosyjskich żołnierzy, totalitarne metody SED, szybkie rozczarowanie budowaniem socjalizmu.
Heiduczek stara się uczciwie rozliczyć sam z sobą, co w autorytarnym państwie nie jest wcale takie proste, jeżeli nie pisze się do szuflady – do której i tak zajrzałaby Stasi.
Książka nie spotkała się ze entuzjastycznym przyjęciem zagranicznym. W porównaniu z Christą Wolf, Günterem Kunertem, Jurkiem Beckerem, Sarą Kirsch pisał dla innych czytelników – może dla wypędzonych, może dla Górnoślązaków.
Po części Heiduczek zastanawia się w swych trzech książkach nad pytaniem, czy przesunięcie granic państwowych i związane z nim przesiedlenia w Europie Środkowo-Wschodniej można określić jako akt kolonizacji? Jakie ukryte kolonialne idee zawiera się w terminach, jak przesiedlenie i wysiedlenie?

W „Śmierci nad morzem” pokazuje, jakie okoliczności go zrujnowały.
Patrząc wstecz, zauważa na każdym etapie życia: „To, co się wydarzyło i dzieje się tutaj w tym przeklętym kraju, wcale nie jest tak piękne, jak filmy, książki i artykuły chcą mnie uczyć”. (…) „Kiedy Republika Weimarska umarła, byłem dzieckiem. Kiedy umarło Imperium Tysiąclecia, byłem chłopcem. Kiedy upadł socjalizm NRD, byłem mężczyzną. Kiedy teraźniejszość umrze, nie będzie mnie więcej. Tragedią starości jest przetrwanie.”

Trzecią książką jest autobiografią Heiduczka: W cieniu moich zmarłych.
Pożegnanie z aniołami, Werner Heiduczek, przełożył: Janusz Sikorski
Wydanie: II Nakład: 10 320 egzemplarzy, Warszawa: Czytelnik, 1979

•  Abschied von den Engeln. 9. Aufl. Mitteldeutscher Verlag, Halle/Saale 1968.
•  Tod am Meer. Aufbau-Taschenbuchverlag, Berlin 1999, ISBN 3-7466-1584-4 (EA Halle/Saale 1977).
•  Die Schatten meiner Toten. Verlag Faber und Faber, Leipzig 2005, ISBN 978-3-86211-014-8. (wiki)

Foto tytułowe: Bundesarchiv, Bild 183-G0705-0017-001 / Kluge, Wolfgang / CC-BY-SA 3.0 / CC BY-SA 3.0 DE (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/de/deed.en), Wikimedia Commons