Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 3

Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci. 

ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017

Część druga

Jak widać, niy samym świoniobiciem sie u Hanka doma żyło. Była robota, to sie robiło, był fajer, to sie fajrowało. Po fajrancie zaś, kożdy coś tam robił. Fusbal, hokej, boks, gołymbie i takie tam. Na grzyby do lasu, na maliny i ostrynżyny. Na sztauwajery popływać. To niy koniec, to niy wszystko.  Markus na tyn przykłod muzykowoł, malowoł i rzeźbił. Jakosik mu to szło. Cołkiym, cołkiym. Po szychcie, po robocie, w niydziela po obiydzie rozpinoł knefle ze pokrowca, po leku rozpinoł, jako to sie bajtla chorego rozdziywo, eli najmilszo frelka, abo swoja, kiej sie jei przaje. Rozpion knefle, seblyk zamtowy pokrowiec ize futerału. Rozwarł futerał, jak sie downiyj krzynia ze zapalnikami rozwiyrało – we czci nabożnyj i skupiyniu.

Takoż tyż wyciongoł krzipki stare, stare, bo starzikowe. Smyk czekoł naszmarowany i napiynty. Posztrichowoł niym struny – struny mało wiela fałszym zadrżały – Markus je dostroił. A potym groł. Groł cicho, cichutyńko. Ino sie poruszył, a luft już szymrol i grzmioł. A muzyka jego boła do omek i bajtli wsom roz – bo Markus groł cicho, cichutyńko, jako to starki bojki łosprowiają dzieciom zasypiającym.

Zbijoł ramy ize suchego drewna, napinoł płótno lniane, co oma tkała. Położył podkład. Ciongnoł ciynkom biołom farbom, coby tynsknie obraz sie miynił zielyniom i błynkitami, kłod grubiyj pod czerwiynie, coby zmysłów dotknonć. Palcami farby kłod na te podkłady, opuszki palców kolor czujom lepiej niże pyndzel. Woloł Markus palce od pyndzla, a pyndzel od szpachelki. Kiej go bolało, to szpachlom nakładoł farby – przikrywoł, zasłonioł swój ból i tynsknica i marzynia. Poradził spolić taki obrozek, co był za szczery, za prowdziwy. Roz go Hanek chycił przi tymu. Spytoł sie go niyroztropnie: Czymu? Markus doł mu odpowiydź, kero Hanek som se móg dać: Tymu! Czymu? Tymu! Wkurzył sie Hanek i już niy pytoł. Hanek niy zowdy mondrze sie pytoł. Chocia gadajom, co niy ma gupich pytań.  Moge i niy ma, nale spytać sie gupio idzie. Czymu? Tymu! I tela tego mondrego. Lepszo tako odpowiedź niźli gupio, a gupio szczyrszo ode cyganionyj.

Lukas groł w szacha i szkata, do bridża sie niy prziznowoł, nale tyż poradził – ino co do bridża musi być sztyrech, do szkata trzech, do szachów dwóch. Lukas, Mats i Markus klepali szkata. Czasym grali tysz z Giynkiym eli z Mankiym – w sztyrech tysz sie do, tako to jedyn mo cicho siedzieć, bo gro trzech.  Potym się zmiyniajom. Tyn co niy groł, to gro. Inny siedzi i niy gro.  Siadali se w niydziela na altanie przi piwku
i rajcowali. Szkat jako życie prosty je, zdo sie. Wto to uwierzy, tyn życie przesmoli. Wto szkata komplikuje, ten tyż sie oszydzi. Som zasady i je majesteria.

Dowo sie kożdymu po 10, dwie som zakryte i to je szkat, eli tajlung. Karty dowo zadek, po zadkowyj lewyj siedzi przodek, środek siedzi po prawyj zadka. Kiej wyrajcowali, no pogodali, to klepali kartami na stół. Piyrszy sztych… i gro muzyka.  Śmiychu i przigadywania boło przi tym doś. Wto wyrajcowoł, tyn gro – zwie sie go solistom – ci inni to przeciwnicy. Przi szkacie som sztyry farby, co sie po naszymu tak zwiom: krojc, grin, herc, szel. Kart som 32. Najbarziyj sie werci, kiej sie mo dupka. Najlepszy je szeldupek. Dupki som trumfami. 32 myni sztyry dupki to 28, 28 bez 4 maści to 7, 7 w maści dodać 4 dupki i mosz 11 trumfów kiej grosz krojca, grina, herca abo szela. Przi szkacie trza rachować. Tego sie w Mimrach niy nauczysz – musisz som.

Hanysy poradzom cołkiym dobrze rachować. Ino, kiej dużo grosz, to potym grosz na pamiyńć – i to cie bamonci, bo ci sie zdo, co jusz poradzisz. Bezto Hanek w te ślonskie karty niy groł prawie wcale – kiej już groł, to zawsze wygrywoł, bo rachowoł i myśloł do przodku – jak przi szachach. Spojrzoł w karty, porachowoł i wiedzioł gynał, jako to bydzie gra. Niy dowoł sie podpuścić i niy poradzili go ocyganić piyknom godkom.

Chopy grali w szkata, a bajtle rombali w chlusta, psa, tysionca – na knefle, sztrachecle i bele jakie stare piyniondze, kerech dość leżało na strychu i w piwnicy u opy w Dobronyndzy, bo tam przed wojnom byli Niymcy, to mieli zatyla piyniyndzy.

Przed Hitlerym Niymcy najwiyncyj to produkowały piyniyndzy. U opy na stryszku w kofrze nolyźli my ich miliardy. Niy miały żodnyj wartości. To taki gelt bez geltungu – szydziła oma. Opa godoł, jakeś w sobota za wochyngelt kupił ancug, to we pyndziałek za te same marki dostołś ino binder. Straszno boła inflacyjo. Na nic sie zdoło rachowanie – na nic szporowanie, na nic sztrajkowanie.

Niymcy płaciły reparacyje, no, takie sztrafy za wojna, co sie terozki piyrwszom zwie. Wprzódzi wojna z Francyjom wygrali, kero im za wygrano zapłaciła. Za franki Bismarck narychtowoł nowoczesny drugi kajzerrajch (drugo rzesza) – renty, ubezpieczynia zdrowotne i społeczne: od nastympstw wypadków i od bezrobocia – tak załatwił socjalistów i zatrzymoł emigracja do Ameryki, bo Niymcy do Ameryki pitali, skuli amerikon drim, nale niy boło tam ferzicherungów. Ludzie zdrowi i młodzi robili na bogoczy, wiela chcieli, do siebie, wiela poradzili, a starzy i chorzy czekali na łaska rodziny i kościoła, bo państwo nic niy dowało – ani pensyji ani altershajmu. Bismarck dowoł i robota i zarobek i opiyka kajzerrajchu. W zamian za to Żelazny Kanclerz zabiyroł wolność. Doł jeść i trzimoł za pysk. Ponoć niy ino Niymcy tak chcom.

Bismarck niy boł wszechmocny i wieczny. Nastoł nowy kajzer, Bismarcka wyciep i naczon wojna. Wojna   Francuzy wygrały i terozki germany piyniyndzy niy mieli. Przegrali wojna – musieli oddać zamorskie kolonie, okrynty wojynne i handlowe, złoto i banki, kopalnie i huty na granicy ze Francyjom. Potym kopalnie i huty na Wiyrchnim Ślonsku.

Niy mieli co sprzedać i niy mieli za co kupić te Niymce po tyj przegranyj wojnie w tyj ich republice, co jom wywołali po wyciepniynciu kajzra na emigracyjo.
A kiyj republikańskie Niymcy już kupowali, dejmy na to wongiel i żelazo, abo zboże, to kupowali u swoich po swoji stronie ślonskiyj granicy.

Gruby po polskiej stronie granicy niy miały co robić z urobkiem, bo Niymcom sie niy chciało i niy werciło kupować u Poloków. Tam u Poloków, u Poloków, tako sie ino godało, bo po polskiej stronie ślonskiyj granicy mało boło polskiego, wiyncyj francuskiego. Na dodatek problym z transportym urobku – koleje po polskiej stronie boły kiepskie, a kanał i rzyka Oder ostoły po niymieckiej stronie, to czym czorne złoto transportować?

Ślonzoki robota przedowały za byle grosz. Poloków się wyciepnonć niy dało, bo przeca ichnie werki, kuźnie i gruby niy boły ichnie.

Czwortego powstanio sie niy dało zrobić, bo Niymcy gewery i municyjo w Neustadt noleźli – insurgynte niy zdobyli nowych terenów, niy przywrócili macierzy Tost, Annabeg, Leschnitz, Ober Glogau i Neiβe.

Trzy powstania stykły, żeby pociongnońć granica i wadzić się. Trzecie powstanie boło wygrane – i to wygrane narodowo! Miało być szczyńście i dostatek. Dyć gewerkery, kuźniki i grubiorze powstały przeciw Germanom, bo biyda z nyndzom panowały i głód. Kościołowi się prusko polityka rozdziylynia kościoła ode państwa niy podobała, to kościół postawił na Polska. Państwo polskie najpierw powstaniom niy pomogło, bo niy miało pojyńcia, co to je tyn Śląsk i do czego sie przidać może. Pooglondali landkarty: Łódź, w porządku, Jasło, Krosno, Gorlice – w porządku, Wieliczka w porządku! Som przyndzalnie, som pola naftowe, je sól. Trocha mało… I co wiyncyj? Co dalyj? Z samego handlu zbożem się nie użyje. Mało tego przemysłu mo młode państwo, przido się wiyncyj. Mało tego! Wongiel sie przido, stal sie przido, fachmany sie przidadzom.

Pomogły farorzyki insurgentom, pomogło państwo insurgentom, to sie powstanie narodowe sukcesem narodowym zakończyło.

Te inksze powstanio, te ize 1905 i te tkaczy, te to thurzonowe pany i stany rozgoniyli, bo boły to chopskiei robotnicze rewolucyje. Kościół niy pomóg i państwo interesu w pomocy biydokom niy ujrzało. To boły robotnicze, a niy narodowe i kościelne. Tak to opa Hankowy widzioł i Hankowi klarowoł. Godom ci Hanek: Tak to widzam.

W jednych powstaniach powstańcy niy mieli nic, a mieć coś chcieli, to im dali po rzici. W naszych aufsztandach mieli zarobki jako takie, kasy chorych, ubezpieczynia, kościoły, szkoły, zidlungi, kaufhauzy – no może niy kożdy na cołkim Wiyrchnim Ślonsku i niy jednako – nale u Hegenscheidów, u Gieschów, u Winclerów, Donnersmarcków, Ballestremów, u Dietlów, u Schönów, u Uthemannów mieli to grubioże, pudlingorze, friszery i inksze roztomaite gewerkery. Mieli tela, wiela mieli.

Możno to mało? Możno lepiej nic niy mieć i być wolny narodowo i religijnie.? Czamu niy pojechali do Ameryki jako ci ize Rozmierzy, Płużnicy Wielkiej, Spóroka, Kadłuba, Kielczy.  Przeca ksiądz Moczygemba im pomogoł. To ze wsi boł naród, a bambry i pamponie to gupieloki, nale swój rozum majom – chopski rozum. No ja, u nos werki w miastach stoły. Gwarantowały wypłaty i ubezpieczynia. Bajtli po miastach myni tysz umierało niźli na wsiach. Majontku tu u nos boło niymało –  boło sie czym dzielić z tymi, co tego niy mieli. Jako tym sie podzielili ci, co nos przijechali uczyć ładnego języka i szczerej wiary, to powstańcom samo miłość sie ostała do macierzy a i ta krótko trwała, bo cyganiono boła.

Naobiecywali powstańcom przed plebiscytem co niymiara – po plebiscycie powstańcy otrzymali nic. Rzykać terozki powstańcy mogli po polsku i mieli o co rzykać, bo gruby i huty czynsto stoły, a nowe państwo słuchało sie ino na bier, na dej niy reagowało. Opa machnoł rynkom: Możno jo niysprawiedliwy do tych z Anabergu. Możno. Jo to tak widzam. Ty sie swoji prowdy szukej. Ponoć prowda tym służy, co kij majom rubszy.

Ponoć ze prowdom je, jak z rziciom kożdy mo swojo. To mi kiedyś pedzioł Ojgyn z Pnioków – tyn stary, mondry pierdoła.

cdn.