Natalia Długosz: Kim są Goranie?
Kim są Goranie?[1]
Goranie to południowosłowiańska grupa etniczna, zamieszkująca 19 miejscowości w południowej części Kosowa w regionie Dragash[2] (miasto Brod i 18 wiosek: Bokka, Dikance, Globochica, Mali Kărstec, Gorni Kărstec, Krushevo, Kukaliane, Leshtane, Liubovishte, Mlike, Dragash, Orchusha, Radesha, Dolna Rapcha, Gorna Rapcha, Rastelnica, Vranishte, Zli potok), dziewięć wiosek na terenie Albanii w regionie Shishtavec i Kukës (Borje, Cărnelevo, Kosharisht, Ochikăl, Oreshek, Orgjost, Shishtavec, Pakisht i Zapod) oraz dwie wioski na terenie Macedonii (Jeloviane, Urvich). Ten górzysty obszar, zwany Gorą, zajmuje powierzchnie ok. 500 km2 i rozciąga się między górami Szar, Wraca, Korab i Koritnik.
Źródło: Motoki Nomachi: The Gorani People in Search of Identity: The Current Sociolinguistic Situation Among the Gorani Community of the Former Yugoslavia, „Slavica Tartuensia” XI / Slavic Eurasian Studies No. 34, 2018, s. 379.
Zakłada się, że ludność gorańska, pierwotnie wyznania prawosławnego, pod wpływem polityki asymilacyjnej Imperium Osmańskiego uległa islamizacji. Proces ten rozpoczął się już w wieku XVI, a w wieku XVIII nasilił się, przybierając masowy charakter. W ostatnim jednak czasie coraz szerszą grupę zwolenników zdobywa koncepcja, zgodnie z którą dzisiejsi Goranie są potomkami bogomiłów[3]. O bogomilskich korzeniach ludności gorańskiej przekonany jest m. in. Nazif Dokle[4], autor monografii „Bogomilizmi dhe etnogjeneza e torbeshëve të Gorës së Kukësit”. Przyjęcie islamu w rzeczywistości nie przeszkodziło Goranom w kultywowaniu tradycji o typowo chrześcijańskim rodowodzie. Synkretyzm wyznaniowy przejawia się chociażby w obchodzeniu Bożego Narodzenia, dnia świętego patrona rodziny czy dnia świętego Jerzego.
Wiele trudności sprawia wskazanie dokładnej liczebności populacji gorańskiej. Liczba ta, w zależności od źródła, waha się między 64 000[5] a 84 000[6]. Trudności we wskazaniu dokładnych danych ilościowych związane są m. in. z problemem tożsamości indywidualnej[7], zmianami orientacji przedstawicieli tej grupy etnicznej, które niewątpliwie stanowią reakcję na pewne procesy społeczno-polityczne. Problem ze wskazaniem dokładnej liczby ludności gorańskiej wiąże się także z ciągłą migracją „za chlebem”. Ze względu na bardzo wysoki wskaźnik bezrobocia, trudną sytuację gospodarczą i ekonomiczną, wiele osób wyjeżdża z rodzimej Gory w poszukiwaniu pracy. Zagranicą społeczność ta skupia się zazwyczaj jednak na niewielkim obszarze, co pozwala w pewnym sensie na podtrzymanie więzi i poczucia przynależności do wspólnoty[8].
O tożsamości Goran, zamieszkujących wioski albańskie, można mówić głównie mając na uwadze dwie postaci etniczności: etniczność separacyjną i etniczność nierównościową[9]. Z jednej bowiem strony bardzo wyraźnie zarysowują się pewne czynniki pozwalające na zachowanie i zaznaczenie odrębności grupy w relacji z otoczeniem. Granice oddzielające społeczność Goran od narodu albańskiego to język, którym Goranie posługują się w komunikacji wewnątrz wspólnoty, religia (choć islam, to jednak postrzegany przez samych członków wspólnoty jako „bardziej prawy” aniżeli albański, przy tym z pewnymi elementami swoistego synkretyzmu religijnego), obrzędowość – m.in. tradycyjne stroje, ceremonie i rytuały weselne. Przejawem etniczności separacyjnej jest też zwyczaj zawierania związków małżeńskich w ramach własnej wspólnoty kulturowej. Z drugiej strony gorańska grupa etniczna istnieje na obszarze zdominowanym przez inną zbiorowość. Asymetryczny stosunek między dominującym społeczeństwem albańskim a mniejszościową grupą słowiańską decyduje o nierównościowym charakterze etniczności Goran w Albanii. Naszenci realizują własne praktyki kulturowe na obszarze zamkniętym, wycofują się na „obszary bezpieczne”, pozostając tym samym na marginesie życia społecznego.
O granicach odrębności etnicznej Goran można wnioskować m. in. w oparciu o autocharakterystykę zbiorowości. Miejscowa ludność nazywa siebie Goranami (Gorańcami) lub Naszincami[10], a język, którym się posługują gorańskim lub naszinskim[11]. Gorański zaliczany jest do grupy dialektów torlackich, obejmujących południowowschodni obszar Serbii, północnozachodnią Macedonię Północną oraz zachodnią Bułgarię. Zdania lingwistów serbskich, chorwackich, bułgarskich i macedońskich na temat dialektu torlackiego są podzielone[12]. I tak np. Milan Rešetar, Dalibor Brozović i Pavle Ivić uznają go za dialekt starosztokawski i nazywają go dalej prizrensko-timockim, podczas gdy dialektolodzy bułgarscy – Stoyko Stoykov[13] i Rangel Boshkov zaliczają torlacki do bułgarskich dialektów pogranicznych. Istnieją zatem również różne poglądy na temat języka Goran. Wśród językoznawców serbskich pokutuje przekonanie o jego serbskim rodowodzie. I tak np. Radomir Mladenović w swoim artykule pisze, że „дјалекатска микродиференцијација горанског говора указује на то да је он настао мешавином језичких црта северозападних македонских, шарских српских говора, метохијских говора”[14] (dialektalna mikrodyferencjacja języka gorańskiego wskazuje na to, że powstał on w drodze mieszania się cech dialektów północnozachodnich macedońskich, szarpłaninskich serbskich oraz dialektów obszaru Metochii – tłum. N.D.). We wstępie do wydanego w 2007 roku słownika gorańsko-albańskiego jego autor Nazif Dokle zalicza język Goran do „bułgarskich dialektów pograniczna w północnozachodniej Macedonii”[15]. Fakt ten jest jednoznacznie interpretowany w mediach bułgarskich, jako dowód przynależności do bułgarskiej wspólnoty językowej i narodowej. W zamieszczonej w elektronicznej wersji czasopisma „Bułgarski język i literatura” recenzji słownika, napisanej przez Bobiego Bobeva czytamy m. in.: „Горанскo-албанският речник е събитие [и в това отношение], защото недвусмислено доказва езиковата, а оттам – и националната принадлежност на тези хора”[16] (Słownik gorańsko-albański jest wydarzeniem [także w tym aspekcie], ponieważ niedwuznacznie udowadnia językową, a przez to także narodową przynależność tych ludzi – tłum. N. D.). Z kolei w macedońskiej Wikipedii czytamy: „Горанците зборуваат на македонски јазик, односно на горански дијалект кој е сличен со северозападните македонски дијалекти од Долни Полог и Скопска Црна Гора”[17] (Goranie posługują się językiem macedońskim, a dokładniej dialektem gorańskim, który wykazuje znaczne podobieństwo z północno-zachodnimi dialektami macedońskimi w rejonie od Dolni Połog po Skopską Crną Gorę – tłum. N. D).
Niezwykle ciekawym zjawiskiem w ostatnich latach jest coraz częstsze utożsamianie się i przyjmowanie za własną boszniackiej tożsamości etnicznej przez Goran kosowskich, co znajduje wyraz w poparciu, jakiego udzielają gorańskie elity intelektualne dla projektu boszniackiego (dowodzą tego wyniki wyborów samorządowych). Jak zaznacza Jolanta Mindak-Zawadzka, mimo iż Goranie nie mają bliższych związków historycznych ani językowych z Bośnią[18], a poczucie lokalnej tożsamości jest u nich silne, to skłaniają się ku boszniackiej samoidentyfikacji[19]. J. Mindak-Zawadzka wyjaśnia, że „głównym uzasadnieniem jest przekonanie, że opcja boszniacka narodowej tożsamości pozwala, z jednej strony, na polityczne połączenie sił wszystkich lokalnych grup słowiańskojęzycznych muzułmanów z Kosowa i pełnieniem przez nie („pod boszniacką flagą”) roli mniejszości narodowej o słyszalnym politycznie głosie i zagwarantowanych konstytucyjnie uprawnieniach, z drugiej – umożliwia lepszą ochronę własnej kultury, której najważniejszym punktem odniesienia jest islam”[20]. Dzięki temu możliwe jest realizowanie działań, mających na celu ochronę i rozwój kultury lokalnej Goran. Taki kierunek staje się też skutecznym narzędziem przeciwko przenikaniu innych propozycji identyfikacji narodowej, w tym zwłaszcza serbskiej, macedońskiej czy bułgarskiej.
Problem tożsamości etnicznej, tudzież przynależności narodowej Goran oraz status języka gorańskiego stanowią temat szczególnie gorących dyskusji wśród elit politycznych, ale i intelektualnych zwłaszcza w Serbii, Bułgarii i Macedonii Północnej. Obserwacja procesu dalszego kształtowania się i rozwoju tożsamości etnicznej Goran, sposobów i modeli samoidentyfikacji lokalnej ludności to zajęcie niewątpliwie fascynujące dla slawistów południowych i bałkanistów. Jednocześnie to zagadnienie w swojej złożoności na tyle skomplikowane, by mogło z powodzeniem stać się przedmiotem kompleksowych badań socjologicznych, socjolingwistycznych i kulturowych.
[1]Niniejszy tekst ma na celu jedynie zasygnalizowanie w bardzo ogólnym zarysie problematyki gorańskiej mniejszości etnicznej na Bałkanach. Stanowi on przerobioną i uzupełnioną wersję wstępu do innego, wydanego w 2013 roku artykułu, zatytułowanego Uwagi o języku gorańskim (tożsamość języka w aspekcie typologicznym) i opublikowanego w czasopiśmie „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” tom XXV, s. 69-81. Zainteresowanych zgłębieniem tematu odsyłam m.in. do artykułów Jolanty Mindak-Zawadzkiej: Po jakiemu mówią Goranie? Samoświadomość i zewnętrzna identyfikacja językowa i narodowa grupy etnicznej jako przestrzeń ścierania się konkurencyjnych koncepcji tożsamościowych (w: Językowy świat Słowian, red. J. Mindak-Zawadzka, I. Doliński, Warszawa 2009: s.129-143), Goranski/našinski – specyfika socjokulturowa (na tle innych gwar słowiańskojęzycznych muzułmanów z pogranicza słowiańsko-albańskiego, („Z polskich studiów slawistycznych. Językoznawstwo”, red. Z. Greń, 2018, s. 205-212); Motokiego Nomachi: The Gorani People in Search of Identity: The Current Sociolinguistic Situation Among the Gorani Community of the Former Yugoslavia („Slavica Tartuensia” XI / Slavic Eurasian Studies No. 34, 2018, s. 375-412).
[2]W tym miejscu w zapisie nazw miejscowości stosuję system transliteracji cyrylicy zgodny z ISO 9.
[3]Bogomili, bogomiłowie lub bogomilcy – wyznawcy synkretycznej sekty chrześcijańskiej, łączącej zaratustriański dualizm z chrześcijaństwem. Religia ta powstała w efekcie buntu przeciw wpływom bizantyjskim w Bułgarii w X wieku i przeciwstawiała się ówczesnemu systemowi religijno-społecznemu – zob. więcej G. Szwat-Gyłybowa, Bogomilstwo. Powieść elementarna, w: Haeresis bulgarica w bulgarskiej świadomości kulturowej, Warszawa 2005.
[4]Nazif Dokle – urodził się 15 stycznia 1945 r. w jednej z gorańskich wsi na terytorium Albanii – Borje. Zmarł w 2014 r. Absolwent filologii albańskiej na Wyższej Szkole Pedagogicznej w Szkodrze. Po ukończeniu studiów podjął pracę jako nauczyciel. Pełnił funkcję inspektora oświaty dla regionu Kukës. Scenarzysta, reżyser telewizyjnych filmów dokumentalnych oraz przedstawień scenicznych. Jeden z założycieli towarzystwa etnokulturowego „Gora”, aktywny działacz społeczny i kulturalny. Autor wielu prac z zakresu etnografii, folkloru, leksykologii, etnologii, historii, literatury, publicystyki i in. Jego poglądy na temat pochodzenia Goran prezentuje w swojej książce również T. Mangałakowa – zob. Мангалакова Т., Нашенци в Kосово и Албания, София 2008, s. 125-128.
[5]http://sr.wikipedia.org/wiki/Горанци [22.01.2020]; http://en.wikipedia.org/wiki/Gorani_(ethnic_group) [22.01.2020];
[6]http://mk.wikipedia.org/wiki/Горанци [22.01.2020]
[7]O tożsamości etnicznej Goran pisał m.in. D. Antonijević – zob. Антониjевиħ Д., 2000, Етнички индентитет Горанаца, [w:] Горанци, муслимани и турци у шарпланиниским жупама Србиjе: проблеми садашњих услова живота и опстанка, Belgrad, s. 23-28.
[8]Goranie wyjeżdżający z Gory trudnią się przede wszystkim prowadzeniem własnych cukierni i piekarni w południowej Serbii, w Macedonii i Bułgarii. Podejmują także pracę w sektorze robót budowlanych m. in. we Włoszech, Niemczech, Austrii, Szwajcarii i Słowacji – zob. Мангалакова 2008: s. 55-59, 94 i dalsze.
[9]Porównaj Z. Bokszański: Tożsamość grup etnicznych a język w społeczeństwach wielokulturowych, w: Tożsamość a język w perspektywie slawistycznej, red. S. Gajda, Opole 2008: s. 27-33.
[10]N. Dokle: Reçnik goranski (nashinski) – allbanski, Sofia 2007, s. 11.
[11]Ibidem, s. 11.
[12]http://en.wikipedia.org/wiki/Torlakian_dialect [25.01.2020]
[13]С. Стойков: Българска диалектология, София 2002, s. 163-164.
[14]P. Младеновиħ Горански говор, [w:] Горанци, муслимани и турци у шарпланиниским жупама Србиjе: проблеми садашњих услова живота и опстанка, Belgrad 2000, s. 50.
[15]Dokle 2007: 11.
[16]Б. Бобев: Уникален принос към българистиката, „Български език и литература” (електронна версия), № 1, 2018.
[17] http://mk.wikipedia.org/wiki/Горанци [25.01.2020]
[18]Owszem, Goranie należeli do tych samych co dzisiejsza Bośnia państw wielonarodowościowych jak Imperium Osmańskie i Jugosławia, jednak zawsze do różnych jednostek administracyjnych państwa i choć posługują się odmianą językową południowosłowiańską to jednak jest to etnolekt silnie strukturalnie zbałkanizowany, należący do makrodialektu torlackiego, znacznie oddalony od języka bośniackiego (bosanski jezik).
[19]O zjawisku przyjmowania boszniackiej tożsamości przez Goran z Kosowa traktuje artykuł Jolanty Mindak-Zawadzkiej: Boszniacy bośniaccy – Boszniacy gorańscy, w: Bośnia i Hercegowina. Kultura, literatura, język, polityka, red. A. Buras-Marciniak, Łódź 2019, s. 281-288.
[20]Ibidem, s. 285-286.
