Chwila z gŏdkōm: Ruby abo hruby?

Ślōnskŏ gŏdka je używanŏ inakszyj niy ino we wymŏwie, co dobrze słychać, jak trefiōm sie Ślōnzŏki z Koźlŏ, Raciborza i Rudy. Na nia jeszcze nakłŏdŏ sie to, że na te same rzeczy używōmy inkszych słōw. Skuli tego ale, że dō nŏs jakeś słowa mogōm być symbolami gŏdki, a niy wiymy, że kajś indzij używŏ sie inkszych słōw, myślymy, że z tōm gŏdkōm ôd kogoś je coś niy tak. A terŏz piyńć rzeczy, na kere Ślōnzŏki gŏdajōm inakszyj podle tego, skōnd sōm.

Po czesku jak czegoś niy ma, to sie gŏdŏ, że to chybi. Po polsku w tym przipadku gŏdŏ sie, że brakuje. We Wiśle przi swojich rajzach po Ślōnsku Malinowski zapisoł:

A ta pani była w czwŏrtym sztoku. A tyj drabiny mu chybiało.

Za to w Zaraniu Ślōnskim autorka tekstu z Krōlewskij Huty pisze:

Jeszcze przedtym matka dŏwŏ modyj pani skibka chleba i sōl, coby jij nigdy w dōmu niy brakło.

Granica miyndzy tymi dwōma słowami idzie bez pojstrzodek Ślōnska. Stōnd połednie gŏdŏ chybiać, a pōłnoc brakować.

Boskŏ ambrozja, napōj bogōw, to u mie kawa. We tym samym Zaraniu Ślōnskim czytōmy:

Mamulka zarŏz przigotowali kawy i kołŏcza z posypkōm.

Za to ino pŏra kilōmetrōw dalij, w Szobiszowicach, znojdymy:

I toch dostoł wieczerza, na rano dobro kafej a dobro wōdka,…

I tak to tyż wyglōndŏ na mapce, kaj ôd Gliwic na zŏchōd gŏdŏ sie kafyj, a cołki weschōd ôd Lublińca do Cieszyna gŏdŏ kawa.

Zdŏwŏ sie, że kartŏfle to symbol ślōnskij gŏdki. Jŏ sōm żech nigdy niy słyszoł Ślōnzŏkōw gŏdać inakszyj. Ale czym barzij na połednie bydymy jechać, tym mynij tych kartŏfli trefiymy, aż kożdy bydzie gŏdoł ziymiŏki abo coś kole tego.

W ôzprŏwce Jyndrys ze Ślōnska Cieszyńskigo przeczytōmy:

Byli baji niykerzi radzi, że Jyndrys na drugim świecie, bo sie jyny bōnczōł, ziymiŏczki i kapusta wyjŏdoł, a nic niy robiōł,…

A w Ucieszkowie usłyszymy:

A te świnie te były zwyczajne uciekać prosto do tych kartŏfli.

Na mapie wyglōndŏ to tak: Ôd Rybnika na połednie mogymy gŏdać ô ziymiŏkach i podobnych, we pojstrzodku ô kartŏflach, a na pōłnocy w sklepie kupiymy knule.

A terŏz dwa słowa, skuli kerych widziołch nojwiynksze larmo we internecie. Piyrsze słowo to ruby. Na połedniu wymŏwio sie to tak, jak po czesku: ze „h” na przodku:

Musieli ci ludzie wbić do ziymi hruby zaciosany kōł.

Za to na pōłnocy to „h” sie straciyło i gŏdōmy ruby:

Pusto było, jyno ruby las, gōry a ćmawe doliny.

Po polsku gŏdŏ sie gruby i we cołkij polskij gŏdce, a we ślōnskij tyż, to prasłowiańske „g” niy przeszło w „h”, jak to miało miejsce po czesku. Stōnd Czech gŏdŏ hruby, na graczka gŏdŏ hraczka, a na nagi gŏdŏ nahy. I nagi to je ôstatnie słowo, ô kerym dzisiej bydymy gŏdać. Kedyś ftoś mi pedzioł, że gŏdŏ sie po sagu, a po nagu to gorole gŏdajōm. I mioł żech wrażynie, że to gŏdanie po sagu to je jakŏś sprawa hōnoru.

Tyż trocha mie zdziwiyło, że po nagu miałoby być po polsku, jak przeca nagi po niymiecku to nackt, po angelsku naked, po irlandzku nuocht, a we sanskrycie naga znaczy bez wosōw. To słowo je starsze niż naszŏ cywilizacyjŏ i we wszyjskich mŏwach indoeuropejskich idzie trefić na jakoś jego forma. Jŏ terŏz spekuluja, ale sagi to może tyż być forma ôd nagi. Jak piszōm autorzi Yncyklopedyje Kultury Indoeuropejskij, skuli swojigo znaczyniŏ, to słowo we historyji było wiela razy przekształcane.

We Wiśle trefiymy:

Ôpŏlōł sie cały, aże sagi zostoł.

Za to we Łōnce kole Pszczyny usłyszymy:

Wyszoł za miasto. Tam siedzioł dziŏd nagi.

Trza pamiyntać, że te granice miyndzy słowami niy sōm take ôstre jak na mapkach. Ludzie jeżdżōm, dziynnie trefiajōm sie ze sobōm i ta gŏdka je trocha barzij zmiyszanŏ, ale rozchodzi sie ô pokŏzanie, kaj jakŏ forma przewŏżŏ.

Pewnikym piyńć wyrażyń to ani niy jedyn procynt tych rōżnic we gŏdce, ale dŏwajōm ône jakiś ôbrŏz ślōnskich regiōnalizmōw. Tam, kaj je bliżyj do Czech, tam wiyncyj tego wpływu czeskigo, ôd zŏchodu wiynkszy wpływ niymiecki, ôd weschodu polski. Tak to dycki było i tak to je.