81. rocznica Kristallnacht – nocy kryształowyj
Chciołbych dzisiej, żeby gupoty, co sie ô nie wadzōm ludzie trzista kilōmetrōw stōnd, niy przesłōniyły Wōm tego, co w historyji je richtich ważne. Dzisiej je rōwno 81 rocznica nocy kryształowyj, co po niymiecku sie nazywo Kristallnacht.
We marcu 1938 roku polski regyrōnek wziōn ôbywatelstwo tysiōncōm Polokōw, co żyli za granicōm. Postrzōd nich było tyż 50 tysiyncy polskich Żydōw w Niymcach. W Polsce w tym czasie sanacyjo tolerowała pogrōmy Żydōw i wyciepowała ich ze gospodarki, strzodowisk medycznych, prawniczych i uniwesyteckich, a nawet robiyła plany wyciepniyńcio wszyjskich do Palestyny abo na Madagaskar. Jak wiymy, w Niymcach było jeszcze gorzij, tōż sytuacyjo takich ôsōb, co straciyły ôbywatelstwo, była straszno.
W październiku Niymcy powychytowali 17 tysiyncy polskich Żydōw w Niymcach i wyciepli ich z kroju, a żeby być barzij akuratnym, wyciepli ich na pas ziymie niczyjij miyndzy Polskōm a Niymcami, bo Polocy niy chcieli ich przijmnōńć. Postrzōd deportowanych byli tyż ôjcowie i dwie siostry ôd Herszla Grynszpana, modego synka, co miyszkoł w Paryżu.
7 listopada Grynszpan prziszoł do niymieckij ambasady w Paryżu i chcioł godać z ambasadorym, ale przijōn go niższy urzyndnik Ernst vom Rath. Grynszpan strzylōł dō niego piyńć razy. Vom Rath to niy bōł nazista. Chocioż jeszcze leżoł w lazarycie, to nazistowsko machina propagandowo zaroz nabrała szwōngu, iże to je czyńść miyndzynorodowego spisku Żydōw.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Grynszpan pedzioł niyskorzij francuskim szandarōm: „To przeca niy zbrodnia być Żydym. Joch niy je pies. Mōm prawo żyć. Mōj norōd mo prawo do egzystowanio na tyj ziymi.”
Ernst vom Rath umar 9 listopada 1938 roku o sztwortyj po połedniu. Bez cufal towarzisze Hitlera, co brali udzioł we puczu mōnachijskim, zginyli 9 listopada 1923 roku. Ô dziesiōntyj na wieczōr we hotelu Rheinischer Hof Josef Goebbels wygłosiōł antysymicke wystōmpiynie, co w nim wzywoł do zymsty na Żydach. Sebrani kōmandyrowie NSDAP i SA zaroz wziōnli bez telefōny przekazować rozkazy niżyj. Jak Goebbels wychodziōł z hotelu, to niebo już było krwistoczerwōne ôd płōmiyni.
W Bytōmiu bez wielaś godzin grupy Żydōw musiały stoć przed zapolōnōm synagogōm na Friedrich-Wilhelm-Ring, co sie dzisiej nazywo plac Grunwaldzki. To były jeji ôstatnie godziny. To były tyż ôstatnie lata bytōmskich Żydōw. Piyrszy transport zagazowany we „Bunker I” we Auschwitz, 15 lutego 1942 roku, to byli ôni.
We Bytōmiu na placu Grunwaldzkim dzisiej idzie znojś tabula we sztyrech jynzykach. We trzech stoji, że synagoga spolyli naziści, a po polsku je zaznaczōne, że niymieccy naziści.
W ta noc 267 synagog i 7000 żydowskich gyszeftōw było zniszczōnych, 30 tysiyncy Żydōw trefiyło do lagrōw, a bez dziewiyńćdziesiyńciu straciyło życie.
