5 bŏjek ô Wasermōnach
Wasermōny, co na nie sie tyż gŏdŏ utopki abo utopce, dycki były ważnym tymatym ślōnskich wierzyń i ôpowieści. Prezyntujymy piyńć gŏdek ô wasermōnach ze rozmajtych tajli Gōrnego Ślōnska i ze rozmajtych czasōw.
Cierlicko, Franc Chlebik, 1894 rok
Pŏsech kōnie do dziesiōntej, a potymech chōmōnty na nie wchynōł. a zaprzōngnōł do płōgu, a jechołech du dōmu. Powiadali tam: frydecko cesta. A jakech jŏ ku tej ceście przijiechoł, tak ty kōnie mi nie chciały iść; a tu lecioł chłop. mioł ôgnistōm głowe i jak tyn chłop polecioł, tak ty kōnie jyny ros skoczyły przes te ceste a jŏch siedzioł na kōniu, a taki kalop brały, żech ich ni mōg udzierżeć; jakech przijechoł za dōł tak zwolniały; tak ech już potym jechoł du dōmu. Przijadym do drugigo dołu, miołech jechać przez potok. Ty kōnie forskały, na dwie nogi stŏwały, jakech też przez tyn potok przejechoł, tak sie mi zdało, że cugle urwiym, coch tak dzierżoł. Jakech już przijechoł pod gruszke. Tak zustały stŏć, coch ich tak dzierżoł. A tam bōł wasermōn, bochmy go tam widowali. Potym jedyn chłop, nazywoł sie Waszek, mioł fōnt tabaki, dohanu; tak se jōm zeszuloł na szulki a zaniōs ku rzyce, a tam jōm schowoł. A tam też tyn wasermōn pod jego polym w rzyce przebywoł i ôn mu jōm tam dycki rozchyboł. I ôn sie na niego rozgniywoł tyn Waszek. Doł na Wielkanoc upiec pecynek z miynsym i potym zjedli to ciasto a te kość wziōn a doł jōm poświyncić, a poty jōm tam wchynōł do tego plosa. Jak jōm tam wchynōł te kość, tak potym mu prawiōł prawi: Nie musiołeś mie tu stela wygnać, praji, bo muszy iść dwacet mil se kwartyru hledać. Ale jŏ ci dycki bedym na szkodzie, jak pujdziesz po ćmi, tak ci dycki bedym ceste zatopioł. Tak szeł z tesarki, tak w Przibyłowym dole zatopił mu ceste. Tak sie wrōcił spadkym, prziszeł do Heliosza, pytoł, aby go przekludził, jak przeszli przez tyn dōł, tak mu go pokazowoł a prawi par! jak skocze przed nami, a ôn mu prawił: Jŏ nie widzym, jŏ nic nie widzym; ale ôn go musioł zakludzić aż du dōmu.
Cieszyn, A. Szkudrzykowŏ, 1911 rok
Było to już na jesiyń. Dyszcz loł jak z kunwy, a woda wyloła ze stawōw i rzyk. Zebrało sie pŏre chłopōw i chciało iść do pańskich stawōw w nocy na ryby. Zebrali miyszki na plecy, saki na ramiōna i poszli. Ćma była, choćby kto kōmu przez pyszczysko doł, toby myśloł, że sie ô strōm uwalił. Nastawili saki, siedli se na brzyg i czekali. Ale hned poczuli, że sie im cośka wielkigo w saku kopyrce. Wyciōngli chunym, aż tu wielucerny kaper skŏcze w saku. Styrczyli go do miyszka i chajdy do chałupy. Po ceście rozprawiajōm, jak sie z rybōm podzielić, aż tu ktośka za nimi woło: „Kajś je Ziszku?” A z plyc ôdpowiado: „Na plecach w miyszku.” Jak to chłopi usłyszeli, gruchnyli miyszkym ô ziym i chajdy do chałupy. Skoro już kyns ulecieli, ôglōndajōm sie, a tu z miyszka wylazuje, zamiast ryby, syneczek w czerwōnej czŏpeczce. Chłopi sie przeżegnali a syneczek hōps do wody. Ôd tela zawsze tam wysiadywoł na brzegu, straszōł a topił ludzi. Ale kej to ludzie zaczyli sie psuć a wasermōna nie bŏć, musioł i nasz wasermōnek zebrać swoje pinkle i iść do inszych ludzi.
Stōnawa, Jōn Biłko, 1934 rok
Żōł se rŏz chłop, a mioł biyde wielkōm. Było to w zimie, prawie ku wiliji mrōz na polu że aż strach, a ôn ni mioł ani kōnska drzewa do pieca wciść, ani do czego sie ôblyc, ani sie ôbuć. Jeszcze ku tymu baba sie mu bardzo roznimogła, a tu ni ma piniyndzy na lyki. Już była św. wilijo; nie było za co kupić tej najlichszej wieczerze. Sōmsiedzi mu nie chcieli nic pojczać, bo ni mioł z czego wrōcić. Rozmyśloł se tak, rozmyśloł, aż se narŏz cosik spōmnioł. W tej samej dziedzinie żōł se też wasermōn. Był bardzo bogaty, a nikedy piniōndze suszowoł przi słōneczku na brzegu. Gdyby tak do niego iść, myśli se chłop. Ôdwŏżōł sie i szeł do niego, a chcioł, aby mu pojczoł pŏre stōwek, że ôn mu zaś to wrōci, jak troche z tej biydy wylezie. Wasermōn go wyposłōchoł i doł mu piniyndzy wiela potrzebowoł, a prawił mu tak: „Jak kesi nie bydziesz mioł biydy, to mi ich wrōcisz. Przidź tu w to miejsce a zawołej: Franc Rokita z Tarnowskich Gōr, pōdź se po piniōndze!” Chłop piyknie podziynkowoł, a wasermōn sie stracił. Kedy chłop prziszeł do chałupy, wszystko sie mu zaczynŏ darzić. Baba mu wyzdrowiała i ôgrōmnie były szczyńśliwe te wasermōnowe piniōndze. To też chłop sie mioł bardzo dobrze. Za pŏre rokōw już mioł tela naszporowane, że mu to już mōg wrōcić. Jednego dnia idzie na to umōwiōne miejsce i wołŏ: „Franc Rokita z Tarnowskich Gōr, pōdź se po piniōndze.” A tu nic. Wołŏ po drugi, a tu zaś nic. Wołŏ jeszcze rŏz, aż tu narŏz woda zahōczała, zabulczała, a wyskoczōł ś nij wasermōn, ale ni tyn, co mu kesi pojczoł piniōndze, ale jakisi inszy i prawił: „Ja, ja, tego już dŏwno ni ma, tego plaskŏcz (pierōn) zabił. Niech se chłopie piniōndze, a idź do chałupy.” Chłop klynknōł, porzykoł jeszcze za wasermōna i szoł szczyńśliwy ku chałupie.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Dialekt sulkowski (Feliks Steuer)
Rŏz, jak my na wieczōr piyrzi drzyli, kłupoł gdojś na dwiyrza. Tata ôtworzyli. A tu im lecioł małi chłopek mezy nogama. Szoł ku piecu, siednuł se na ławkã i wyjmuł fajfkã z kapsy. Tata rożli mu sztracheclã, a ôn zakurzył se. My se mu dziwali. A ôn siedzioł kurzył, ale nie rzek ani słōwka. Jak wylŏz z izby, została na delinach woda. Potim szoł na zygrodã ku rzyce i skoczył do wody. Teraz wiedzieli my, iż to był wasyrmōn.
Biedrzichowice, Matylda Kudlek, 1959
Moja starka byli rodzyni ôd, ôd wodnygo młyjna, ôd świyntyj Any ze Zdzieszowic. A to nōm dycki moja matka rozprawiali, iże tam chodziōł utoplec na wiesiady. A to prziszoł, a siŏd se na ławkã ku piecu, a pod nim dycki kałuża wody była, potyj jak ôdeszoł. A ôn tyż mioł dwie cery, a to chodziyły tyż na muzyki do tyj wsi, a fszystky pachołki, chopcy chciały ś niymi tańcować. A ôni nie wiedzieli skōnd ôny sōm, a to ich chcieli ôdprowadzić do dōmu. A ôny ani ruż nie chciały. Ale jednak ci chopcy za niymi szły a widziały, dzie to ôny pōdōm. A ôny prziszły ku tyj wodzie, ku tyj rzyce i klaskały rankōma, i ra woda sie ôtwarła, i ôny padły do tyj wody. I ôd tygo czasu potyj wiedzieli kōmu ôny należōm, skōnd ôny sōm, iż ôny były ôd tygo wasermana, padōmy.
Foto: Karelj / Wikimedia Commons