Niebojaźliwo baba co na grubie wachuje. Czczynie świyntyj Barbōrki na Ślōnsku

Referat wygłoszony dn. 17.05.2016 r. – II Ślōnskoznowczo Naukowo Kōnferyncyjo „Ślōnsk a Ślōnzoki” – Studenckie Śląskoznawcze Koło Naukowe “Sodalitas Silesiana”

Niebojaźliwo baba co na grubie wachuje. Czczenie świentyj Barbórki na Ślōnsku.

Robota na grubie to sōm durś sztresy ô życie. Beztōż bez mała kożdy ryl i kożdy inkszy grubiorz je skory coby choćby i „Szyńść Boże” przed szychtōm godać i Pōn Bōczka do pōmocy wołać. Sam, na Górnym Ślōnsku, mieli my i jeszcze mōmy w wielu familijach tradycyjo, coby razym do Pōn Bōczka rzykać. A do tego w każdej chałpie baba je ważno – coby nie godali kaj indziej, jaki by nie bōł srogi patriarchat w kulturze, trza pedzie, że ślōnsko baba mo swoje w kożdej famili do godania. Jeszcze do tygo wszystkiego cza doônaczyć, iż pobożność grubiorzy je heftniento z „mistykōm śmierci”. Skiż tygo wszystkiego we ślōnskich familiach fest srogie poważanie mo świynto Barbōrka. Podczas referatu chca krótko ôzprawiać o tej dzielnej Babie i ô tym jak przez jej wstawiennicwto Ślōnzoki rzykajōm.

Dalszŏ tajla artykułu niżyj

Co było inksze na Ślōnsku niż kaj indziej w XIX wieku to pobożność, rzykanie i tyż zabobōn, kere można nazwać „mistykōm śmierci”. Po naszymu by to było richitg takie rzykanie, godanie ô Pōn Bōczku, kere je durś w tymacie śmiertki. A to ô dobro śmierć, a to coby hned, drab, drab prziszła, coby sie czowiek nie mynczył; abo tak coby sie mōg to przrychtować, coby śmiertka go nie zônaczyła byz zapowiedzi. Czymu ôd tygo zaczynōm referat? A skuli tygo, że w czczyniu świntyj Barbōrki ôdzwierciedliła sie dlo Ślōnzoków ta istno „mistyka śmierci”. Już wcześniej jak kto mioł fest rizikant arbajt to rzykoł do Barbōrki. Po czymu tak bōło? Posuchejcie jej żywot.

Tak richtig to ni wiemy kaj i kedy Barbōrka mioła swoje żywobycie. Bezmała miała życie stracić wele 305 roku, kedy cesorz Maksymian Galeriusz chcioł wybić wszystkich krześcijanōw. Żywot Barbōrki je zônaczōny ino z lygnd. Bezmała mioła to być richtig szwarno cera fest zabranego poganina Dioskura z Heliopolis w Bitynii. Tyn fater posłoł jōm, co by sie szkoliła w Nikodemii. Tam ôna poznoła krześcijaństwo. Mioła ôna nawet briefy słać z Orygenesem, abo nawet i go suchać. Skuli niego przyjyła krzest a ôbiecała co zawsze bydzie panienkōm i żadnego chopa ku sobie nie dopuści. Jak sie fater ô tym dowiedzioł, to coby jōm przekabacić juzaś na pogaństwo i wydać, zrobiōł jej hareszt – zawar jōm w wieży. Mioł jōm jaki czas nie futrować. A ôna kozoła trzecie ôkno wyrōmbać w wieży, co by czcić Pōn Bōczka w Trōjcy Świntyj. Dziołcha nie posuchała dalyj fatra, to tyn jōm zakludził do syndziego. Tyn kozoł jōm ubiczować, ale to sie tyj świntyj zdowało kejby jōm kilali pawim piórym; a w nocy przyfurgnōł janioł i jej rany ôpatrzōł, a tyż przyniōs śwyinto hostija. To juzaś syndzia kozoł jōm terozki maczugami prać a piersi jej ukroić. Chcioł jōm tak bez plac przekludzić, co by dziołcha gańba mioła, ale juzaś przyfurgnōł janioł i jōm ôkrył biołym sztofem. Skuli tygo wszystkiego syndzia tak sie wkurzył, że kozoł jōm mieczym ściōnć. Bezmała som fater mioł jej gowa ôbciōnć. Jak to zrobiōł, to sie ino blicło z nieba i go piorun trefił. Szlag na miejscu. Beztōż Barbōrka je tyż wzywano przi burzy.

Skuli jej śmierci, tego mynczyństwa, Barbōrka stoła sie patrōnkōm kōnania a dobryj śmierci. Beztoż ci, co kożdygo dnia ze śmiertkōm ôbcujōm a jej oddych czujōm na plerach, bo majōm fest geferlich robota, ôbrali se Barbōrka za patrōnka.

Czczynie Barbōrki stoło sie jako wyznacznik ślōnskiej idyntifikacje. Mioło to sie zaczōnć już we XIII wiekach. Z tych czasōw mōmy kościoły pod jej miana w Nysie, w Breslau a w Świdnicy. W Gliwicach przi Dworcowej jej kościół stoi skuli czczenia jej w XV w. W 1724 roku ks. Andrzej Zioborowski, farorz z Tarnowskich Gōr postawiōł kaplica i powołoł bractwo, coby ludziōm ô Barbórce godali i do jej czczenia kusili inkszych. Późniyj take bractwo we Rudach zrobili i to sie tak rozônaczyło, co terozki bezmała w kożdym mieście, kaj jako gruba je, abo bōła, stoi kościół ôd świynty Barbōrki. W cechowniach tyż musi stoć figurka abo być ôbroz Barbōrki, coby grubiorze, jak idōm na szychta mōgli porzykać. Te świynte ôbrozki tyż sie wziynły z tego, że w niemieckim prawie gōrniczym ôd XVIII wieku do l. 90. XIX wieku bōł przepis coby przed szychtōm wroz wszyscy rzykali do Barbōrki.

Bōło tyż wydane roztōmajte ksiōnżeczki w kerych znojść można bōło modły i pieśniczki do Barbōrki. W 1840 roku nadsztygar Mateusz Liss napisoł ksiōnżeczka z modłami, w kerej Barbōrka je przedstawiōno w roztōmajtych rzykaniach jako patrōnka dobryj śmierci.  We „Katolickim Kanoncjale”, co to szrajbnōł w 1908 r. Józef Witt, śpiewok kościelny w Zaborzu, bōło 6 pieśniczek do Barbary. Po wojnie farorz Czesław Domin dopisoł pieśniczka „Gdy noc nas wchłonie, niebo sie zamknie nad kopalniami” – na nasze to by bōło „Kej nocka nos wônaczy, niebo sie zawrze nad grubami”. Ô tych i inkszych przikładach pieśniczek i rzykania do św. Barbary mogymy czytać u ks. prof. dr hab. Jrzego Myszora.

Nabożyństwo do Barbary mōmy jeszcze w ksiōnżecze ‘Weg zum Himmel’ – ‘Droga do nieba’ z 1926 roku. Ôstała mi sie w dōma tako i richtig gryfne rzykanie do Barbōrki tam jest. Je to napisane jako „modlitwy codzienne górników”. Widzimy zaś, że to mieli rzykać kożdy dziń, ni ino jak na szychta szli. A jest tam napisane tyż, że to je rzykanie i przed robotōm i w robocie. Je tam tyż pouczenie, co jak fest z syrca akt żalu sie porzyko, kej już śmiertka do ôczu zaglōndo, a do suchatelnicy nie ma sposobności pōjś, to grzychy bydōm ôdpuszczōne. W rzykaniu przed Barbōrkōm sōm tam napisane (po polsku) „Pōn Bōczku, Tyś mie fest dobry pod ôpieka i ôborna Barbōrki przikludził, prosza Cie, co bych bez ta świnyto Paniynka i Mynczynniczka, ôd nagłej a niespodziewanyj śmierci został zachowany, a przyd zejściem z tygo świata Sakramynty świynte, Twoim Ciałem został posilōny i ôd wszystkich pokus przed śmierciōm bōł ôbrōniōny”. W drugim rzykaniu je pisane, że Barbōrka została przez Pōn Bōczka wybrano za pociecha dla żyjōncych i tych, co im już śmiertka zaglōndo w ôczy. Przi tym rzykaniu je tak dopisane „jak mosz jeszcze czas to zaśpiewej suplikacyjo” – tyn nachsatz richtig pokazuje, że przy jakim unfalu na grubie to ni ma żartōw – to je richtig rizikant arbajt i Pōn Bōczka i Barbōrka nie roz wołajōm w ta ôstatnia godzina. Na szczyńście mōmy tyż w ksiōnżeczce rzykanie po szychcie, jak sie z gruby do dōm szło.

W tyj samyj ksiōnżeczce mōmy tyż Godzinki do świyntyj Barbaray. Myśla, że sie je śpiewało na ta samo melodyjo, co sie śpiewo Godzinki ku czci Niepokalanygo Poczyncia Maryi. Tekst je podobny na sztart. A potym przi tych godzinkach je cołki żywot Barbōrki wyśpiewany. Tekst tyn je richtig straszny. Dzisiej to by bajtlōm tygo brōnili śpiewać. Czytoōmy tam, że fater ta dziołcha za wosy do dōmu zatargoł. Że ôna wołowymi żyłami sieczōno bōła, że szkorupami i żylaznymi pazurami haratano bōła. Ale juzaś jak szlus tygo rzykanio przichodzi, to sie tam ôzprawio ô tym, że przi niebezpieczyństwie sie Barbōrka wzywo. Tak tyż je w litaniji do Barbōrki – piszōm tam kupa wyzwań ô śmierci. Te modły sōm na czwortego grudnia przeznaczōne.  Bo to je właśnie Barbōrka.

Nikōmu chyba nie trza ôzprawiać że Barbōrka – czworty grudnia jest fest wichtig dziyń na Ślōnsku i w kożdej gōrniczej familiji. Jak to je fajrowane, co farorze w tyn dziyń godajōm, to by trza bōło godać w ekstra referacie, bo sōm roztōmajte tradycyje. I procesyje z ôrkiestrōm i msze i z fanom do kościoła w mundurach gōrnicy idōm; kwiotkami przy figurze Barbōrki postrojōne je.

Trza tyż pedzieć, że je terozki i inkszo tradycjo czczynia Barbōrki u modych na grubie, co noszōm ôblyczynie nie ino modne ôstatnio z pyrlikiem i żeloskiem. Można w geszeftach trefić tyż treski z napisem „Żołnierze świętej Barbary” a na zadku je rzykanie do Barbōrki w kerym  je prośba, coby Barbōrka na dole wachowała i sōm popisane roztōmajte ôstudy, co sie może na dole przitrefić, jak metan dupnie, abo zwał co sie ôd ściany ôdwali. To możno je nowo moda, aby sie asić ze swojōm pobożnościom, z tym że sie rzyko i czci świynto Barbara.

Czczynie świyntej Barbary je durś na Ślōnsku żywe. Mogymy to podziwiać tyż we filmie „Benek”, kaj bohatyr rzyko na placu przed familokiem i godo do figurki Barbōrki, tak normalnie, kejby godoł do kamrata; przinosi jej tyż kwiotki; prawie sie z niōm wadzi; ôzprawio ô wszytkim, co sie ônaczy w jego życiu.

Tako właśnie je Barbōrka do Ślōnzokōw, szczegōlnie do gōrniczych familiji – to je normal, że sie z niōm godo, że sie dō niyj rzyko, że było i bydzie jej czczynie. Nieroz cera ôd górnika dostaje na krzcie miano Barbara, co by ôddać abcalunek świntyj. A jak w piōntek przipadnie barbōrka, to biskup dowo dyspynza i nie ma to dziwne. To je nasze dziedzictwo, to je naszo kulturowo i religijno erbizna. Nosz hajmat zatōnknoł sie we pobożności, a ta nibojaźliwo baba co na grubie wachuje je ôchrōnom i flejguje grubiorzy i ich familie. Take je wierzynie i nie ma to gańba być przi temu cołkim sercem.

Estera Baksik-Majnusz – ukończyła studia III stopnia z zakresu teologii na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Opolskiego; pracowała jako katechetka (ZSK Zabrze), manager PR i wykładowca (DIMK Opole); obecnie na urlopie wychowawczym realizuje się jako Mama Lenki oraz pogłębia swoje pasje: fotografia, rękodzieło (www.facebook.com/NaOko.dekoracje), poezja (“Słowa ze snów”, Lublin 2014), góry; prywatnie: wnuczka, cera i żona od grubiorzy 😉