Grzegorz Buchalik: Ślōnski kryzysy i prosperity. Jak robić korekty?
Motyw kryzysu ślōnskij reprezyntacji politycznej przewijoł sie regularnie w regiōnalnych mediach we wyborczym 2019 roku. We Dzienniku Zachodnim mōglimy czytać ôstatnio serio kōmyntorzy w tej sprawie (m. in. dr Małgorzaty Myśliwiec abo tyż posłanki Mōniki Rosy). Debata z analizy sytuacje politycznej gibko przeszła do kōndycji regiōnalizmu i ślōnskości. Wiynkszość z tych, co wypedzieli sie w tej debacie DZ, zgodziyło sie, że rychtyg ze ślōnskōm reprezyntacjōm politycznōm biyda (wzglyndnie je we fazie przemian, wymiany pokolyniowej), ale za to ślōnski regiōnalizm mo sie dobrze, czego dowodym sōm choby coroz to liczniejsze ślōnski publikacje, przekłody, wydarzynia kulturalne. Mono i recht, pra?
Ja, ciynżko sie niy zgodzić. Ôstatni 10 lot to eksplozjo ślōnskigo piśmiynnictwa. Mogymy być z tego radzi i chwała tym co sie do tego prziłożyli, yno terozki pytani jak to sie mo do realnej kōndycji jynzyka ślōnskigo, liczby jego używoczy a ich poziōmu znajōmości swojigo jynzyka? Jakoś informacjo w tej kwestii dadzōm nōm wyniki Spisu Powszechnego w 2021 roku. Z tym, że nawet jak te badani bydzie przekludzōne forgot do porzōndku, dowiymy sie tam yno ô liczbie zadeklarowanych używoczy jynzyka. GUS rychtuje yno proste badani ilościowe. A co keby tak zrobić badani jakościowe na szyroko skala, kere sprōbowałoby ôdpedzieć jak dobrze znōmy ślōnski, wiela używōmy go w dōma a wiela „przi ludziach”, a przede wszyskim jak uczymy ślōnskigo bajtli (eli to robiymy)? Telkigo badanio wartko sie raczyj niy doczkōmy, bo tyż fto, za co i dlo kogo miołby ni przekludzić. Styknie być, ale w miara pozornym, aktywnym ôbserwatorym, coby dōnś do subiektywnego, ale niy blank niyuprawniōnego wniosku, że z kōndycjōm ślōnskij godki „na beztydziyń” ni ma nojlepij, a już tym bardzij w nojmodszych pokolyniach. Styknie wylyź na dwōr, przynś sie pod szkołōm…
Do gowy przichodzi myśl, że ślōnski mo rychtyg prosperity na poziōmie rozwoju lityratury przi rownoległym kryzysie na poziōmie codziynnego używanio jynzyka. Rozwōj ślōnskigo w piśmie fōnduje nōm stosunkowo niywielko grupa ôsobōw, kere aktywnie publikujōm po ślōnsku, w czym nojwiynkszy udzioł mo tych powiydzmy poranostu nojbardzij „rozpisanych”. W tej grupie idzie dać pozōr na wykształcyni sie już jakigoś standardu gramatyczno-ôrtograficznego (toć niy blank zgodnego), co profesjōnalnie wykozoł i porachowoł ôstatnio dr Hynryk Jaroszewicz. Prōmowani tych uznanych standardōw zdo sie dobrym kerunkiym, yno w tym prōmowaniu trza nōm troszka wyczucio, dydaktycznej grajfki, niy stowianio sie we pozycji wszechwiedziōncego profesora. Uczyć inkszych, ale przesadnie niy pouczać – to rada do wszyjskich tych z wiynkszym doświadczyniym w pisaniu po ślōnsku. Ślōnski we piśmie mo być porzōndny i akuratny, ale przi tymu prosty a atrakcyjny dlo tych, kerzi dopiyro sie go uczōm. Ôn ni mo być yno dlo tych poranostu fest aktywnych pisorzy, niy dlo poradziesiynciu, niychby i poraset tych co coś kaś po naszymu publikujōm. Mo być dlo kożdego.
Niydowno żorski Cyntrum Edukacji Regiōnalnej powierzyło mi po roz drugi już korekta ślōnskich tekstōw do publikacje „Ô Ślōnsku, po ślōnsku”. Trza zaro pedzieć, że to publikacjo ô zasiyngu lokalnym, wydano w Żorach, z przeznaczyniym przede wszyjskim edukacyjnym, dlo ôkolicznych szkolorzy. Znodło sie w nij 35 tekstōw ôd 15 autorōw i autorek. Tak jak roztomańte były zorty tekstōw, tak tyż roztomańci byli autorzi (ich wiek, doświadczyni). Ważne w kōntekście korekty było to, że wszyjscy pochodziyli z ôkolic Żorōw, Rybnika, Jastrzymbio i jynzykowo byli ukształtowani tukej, chocioż nikedy ôsoby z ich nojbliższego ôtoczynio pochodziyły z ziymi pszczyńskij abo nawet cieszyńskij, co ôdbiyło sie na ich godce.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Korekta była wieloetapowo, a fest ważny bōł w nij etap kōnsultacji z autorami. Kożdy dostoł serio pytań i na kōniec zostoł poproszōny ô autoryzacjo korekty. Czamu to taki ważne? Naszo godka może sie troszka rōżnić. W korekcie niy chodzi ô to że jedna ôsoba z zewnōntrz bydzie zmiyniać wszyjsko tak jak ôna by to pedziała. Toć, trza wykluczyć ewidyntne błyndy i niykōnsekwyncje, ale tak coby zopis bōł możliwie jak nojbliższy tymu jak rychtyg godo autōr. Poprawiołech ewidyntne felery – polōnizmy, błyndy gramatyczne, ale tam kaj była wōntpliwość, zostawiołech wersjo ôryginalno. Mōm świadōmość, że nikere rzeczy idzie pedzieć rozmańcie, ale na dyć wariantywność, synōnimy to je bogactwo jynzyka. Wszyjski teksty ôstały dosztelowane do uproszczōnego „ślabikorzowego szrajbōnku”, kery styko coby dobrze ôddać fōnetyka ôkolic Żorōw, Rybnika. W praktyce znaczy to że dochodzōm dwa ekstra znaki („ō” i „ô”), kerych ponikerzi autorzi nawet używali/zaczynali używać. Zopis tym systymym je intuicyjny a dziynki niyprzeładowaniu dodatkowymi, podobnymi do sia znakami (ŏ, õ, ã), kere w tej czynści Ślōnska niy przekłodajōm sie na wymowa, je prosty i przistympny. Publikuja po Ślōnsku ôd 10 lot i spotkołech sie z rozmańtym ôdbiorym u samych Ślōnzokōw. Wiym, że nawet ôsoby, kere dobrze godajōm po naszymu, ale niy sōm przibadane do ślōnskigo w piśmie, majōm biyda z czytaniym, tym bardzij jak pojawio sie wiyncyj niyznanych znakōw. Toć, trza sie uczyć, ale trza tyż iś uczōncym sie „na rynka”. Kōnsultacje przi korekcie sōm fest ważne, niy yno skuli tego coby pojōnć jak godo autōr i co chcioł pedzieć, abo coby poznać pora nowych słōw. Analiza tekstōw połōnczōno z kōnsultacjami pōmogo dać pozōr na lokalne cechy jynzykowe. W efekcie w poru miyjscach zdecydowołech sie na ôdstōmpiyni ôd prawideł ślabikorza, skuli tego coby podkreślić wymowa ôbowiōnzujōnco na ziymi rybnickij, abo indywidualne przizwyczajynia autora. Godōm sam dlo przikładu ô dwōch prawidłach:
– niyzaznaczaniu zmiynkczyń w połōnczyniach „ke” i „ge”. -> W korekcie zignorowołech ta zasada, bo pod Rybnikiym np. wyraźnie dōminuje wymowa „kiery” nad „kery”. Prawie wszyscy, co posłali teksty do publikacje pisali „kiery” z „i”, beztōż zdecydowołech tak to zostawić.
– niyuproszczaniu w zopisie kōńcōwek -yj, -ij. Tukej postawiyłech na trzimani sie tego jak wymawio i pisze autōr. „Ślabikorz” koże pisać „dalij” „przodzij” nawet jak tego „j” na kōńcu niy słychać. Jo u tych co pisali „dali” „wiyncy” zostawiłech „dali” i „wiyncy” (telko wymowa ôkozuje sie być u nas fest powszechno). U tych co pisali „dalij”, „wiyncyj” tyż bez zmian.
Podwōjne ôpcje zopisu jednego słowa ôbjawiyły sie tyż w inkszych sytuacjach, kaj chciołech być maksymalnie wierny tymu jak godo autōr. Beztōż dlo przikładu w publikacji idzie znolyź słowa: „gowa” i „głowa”, „chop” i „chłop”. Wiynkszość autorōw pisała „nojlepszy” ale u jednej z autorek znojdymy kōnsekwyntnie „nejlepszy”. Jedni pisali, że „ôn bōł” a inksi, że „ôn był” i ôbie ôpcje ôstały. Przikłodōw je wiyncyj, ale i tak zdo mi sie, że wkludzyni „ślabikorzowego szrajbōnku” i cołko korekta pozwolyła wydać publikacjo dobro, czytelno i możliwie spōjno. Przi tymu, żodyn z autorōw sie na mie chyba niy pogorszōł i kożdy dostoł zachynta do dalszego pisanio.
https://www.facebook.com/SlonskiFusbal/