Aleksander Lubina: Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa – cz. 9
Aleksander Lubina
Hanka rajzowanie i szpiclowanie cygaństwa.
Mimrów z mamrami tom trzeci.
ilustracje: Grzegorz Chudy
okładka: Joanna Jakóbik, Aleksander Lubina
edycja: Paula Stępień
– Wydawnictwo: Lubina sp. z o.o.
Ligota Łabędzka 2017
Ludwika Mieroszowska, jakoby Izabella Łęcka… Mieroszowscy – ze krwi Wyngry i Rumuny, Niymce – za Poloków sie mieli. Poloki mieli ich za Niymców, Niymcy za Poloków. Ichnie boły Katowice, Świętochłowice, Sosnowice i Bandzin – taki szpagat robiyli na granicy. Stracili Mieroszowscy sie z kościoła Świyntej Trójcy w Będzinie, abo ich wto podiwanił. Nikt siy tym o nich niy staroł.
Niydobre to były pany, okrutniki. Nikt o nich nic niy wiy – pałac ostawili we Sosnowcu i tyla. O chopach nic niy wiymy, o babach nic niy wiymy. No, ino o Modryj Ludwice, kero fest pszała Niemojewskiemu i za niygo iść chciała.
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Tyn zaś poszoł za Napolionym i tyla go Ludwika widziała. Toż poszła Ludwisia za grafa Wincentego Siemieńskiego. Porzondy boł z niygo gospodorz. Lepszy gospodorz niże chop. Aże kiejś po latach pod pałac fest potrzaskany i bioły kiej gołąbek podjychoł wojok stary. Ujrzała go Ludwisia, pogodała z nim chwilka – on pojechoł, ona zasłabowoła. Lygła choro do łoża i umarła. Ponoć umarto durś a ciyngiym go szuko po izbach pałacowych i ludziska straszy. Mieroszowscy zasi szynkli ordynacjo coroz to innym krywnym, ci umiyrali bez dziecków, bo co kery krewniok tytuł wzion, to umieroł. Klontwa jako za tych okrutników, co ze wszystkimi swady szukali abo co? To napoczło sie od Wojciecha Mieroszewskiego, co od ostatnich Czelodniokow i Bandzinioków przeziwoł, a som im ziymia zachachmyncił i Hencklowi von Donnersmarkowi przedoł, a tyn niy lepszy boł i tych z Czeladzi gnymbił, aże som cysorz pan ta ziymia oddoć kozoł…
Kazimierz Mieroszewski boł diaskiem wciolonym – rozpustnikiem. Pomniki stowioł, to prowda – nale bożkom i to nagie. Som nagi łaził i tak ksiydza do dom wpuścioł, a potym precz przegnoł. Za co tyn go przeklon.
Po nocach straszy po dziyń dzisiyjszy Kazik, kery ze Ludwisiom sie trefić niy umi. Skond sie wziony te Mieroszowskie u nos? Corvinus ize Wyngier biere se za baba jedno Mieroszowsko i familii sie powodzi, Mieroszewscy z Kujaw – dom starodawny – tak w herbarzu o nich stoi. To znaczy, iże biydni byli i ino stać ich boło na herb Ślepowron. A to taki niyostatni herb. Jakubowice nad Brynicon król czeski i wyngierski, władca Śląska, Mats Corwin im szynknoł, boć przeca on tysz w herbie ślepowrona mioł – bo toż to Corvin, ize Hungarii – pół Rumun.
Żyniom sie dobrze Mieroszowscy, Mieroszowskie dobrze sie wydajom – ino że z bajtlami je ostuda, bo ich niy ma.
Tako bezdzietny jest Alexander, nicpoń i pijus, różnie o nim godali. Ponoć we 1839 Niymce, von Winckler, ewangeliczce, Alex w pacht puścił Mysłowice, a potym przedoł i tak stracił. Inni godajom, iże rada fimiliji to zmaściła. Wto tam wiy, niy lubili tych Mieroszewskich ani jedni, ani drudzy. Jedno je pewne, Alexander adoptowoł we 1835 Jana Aleksandra Mierowskiego, rodzonego we familiji organisty. Adoptowany synek boł muster – Polokiem, działaczem narodowym na Górnym Śląsku, założycielem “Dziennika Górnośląskiego” w Bytomiu. A eli ojciec boł z niego recht dumny? Niy wiym! Tak się losy plotom, jak włosy szalonej Ludwiki na wietrze! Tak się losy dopełniają, kiej wto nagi drugiygo obrażo i przeklynty zostaje słowem niydobrym. Szaleństwo i słowo moc mają!
Lewenberg. Löwenberg na Śląsku? Lemberg na Śląsku? Lwów Śląski! Lwów na Śląsku? Ano boł. Terozki je to Lwówek Śląski. Bo to zawdy tak: downiyj – terozki. W pobliżu są: Bolesławiec, Jelenia Góra, Legnica, Złotoryja, Lubań. Bunzlau, Hirschberg, Liegnitz, Goldberg, Lauban. Friedeberg (Strzelce Krajeńskie), Greiffenberg (Gryfów Śląski), Lähn (Wleń), Liebenthal (Lubomierz). Downiyj – terozki. We 1750 w Berlinie – Leo polis. W 1158 jest Lwow. We 1888 „Stadt des Leo oder Lew” pisze Heinrich Adamy. We 1650 Lemberg oraz Lewenberg. Józef Lompa we Słowniku Geograficznym Królewstwa Polskiego mówi o mieście po polsku Lwów, po niemiecku Loewenberg, Lemberg. To poczamu to je od 1946 Lwówek Śląski? No coby nikt niy wspominoł o Lwowie na Kresach. Tak cygaństwym na Ślonsku i w cołyj Polsce równocześnie zabijano pamięć o Śląsku, o Schlesien, o Slezko, o Silesii, o Kresach.
Kamienna Góra (Landeshut in Schlesien) to tysz cygaństwo, bo Landeshut znaczy „ochrona kraju“, bo to boła ochrona granicy czeskiej. Ochrona przed Czechami, eli ochrona Czechów?
W Landeshut krawiec majster Prawożyj Krenciołek (Meister Leberecht Zwirbel) oszukał Liczyrzepę na kilka łokci sukna, za co ten kozoł mu rajtować na capie od furty miasta do dom. Po takiyj karze sromotnej majster Prawożyj Krenciołek (Meister Leberecht Zwirbel) boł szczerym majstrem.
Takie Landeshut leży na Bajerach nad Żelaznom Rzekom, kaj sie córka króla Polski wydała. Sporo tych cer Piastowych i Jagiellonowych za Niymców. Na capach my se porajtowali po 1922, na tych cigenbokach ode Adalberta, co nom krowy tłuste przyrzekł za wyjlowania po jego myśli. Teraz my som ludzie prawe, nale krowy nom sie śniom chude. Coby nom sie krowy tuste przyśniły, to musi u nos być wiyncyj tych prawych, bo prawych momy doś, nale lewych je nazatym fest wiyncyj.
Zgodnij po jakiymu je ta powiastka? Po polsku? Po ślonsku? Po śląsku skond? Po polsku skąd? Ile zrozumie Polak? Co pochyto Hanys? Was versteht so ein Deutscher?
Ajnbruch.
Taki ciupke mentekaptus, ciupke miglanc, galanty absztyfikant – masny mikrus w mantlu i beretce przez bratrura buchnoł karmenade, leberka i chabazie, co stały na nakastliku – dał to do rukzaka i wyrywoł a wyrywał. Niy obejrzał sie na rikcugu pacan doobkoła, narobił rejwachu. Za winklem dostoł facka w cyferblat i fertig. Teraz furt a furt, durś a durś, na forant zawdy haltował szkut i na zicher przed nowym wandrem spozierał, czy wszyscy sie już odfastrygowali. Tak o tym ajnbruchu szprechali i szrajbowali i nie starali sie, eli to sztymuje, eli to ino komu wtryniają.
Ize Katowic spode kuźni testom ku Bogucicom, dali krakowskim traktym na Mysłowice jako za downych stuleci, Hanek rod wandrowoł bez zima i bez lato. Lecykandy robioł sztop na swaczyna eli na brauzka i podziwioł landszaft. Na Wilhelminie, na Pritwicu stoi dom, taki myńszy pałac, tako wiynkszo willa. Staro to willa Pritwiców kole huty.
Zdjyncia tam Hanek knipsowoł, bo to ostatni ślad wielkiej rodziny na granicy Górnego Śląska. Najsłynniejszy z rodu boł Bernard Pretwicz herbu Wczele, po niymiecku Bernhardt von Prittwitz. Czamu po niymiecku? Ród to do Niymiec możno barziyj zasłużony niźli do Polski – same generały, same wojowniki. Bernard, znany jako Pretwicz, Prefticz, Pretwic, Prethwitz, Prettwicz, sławny jako Murus Podolice i Terror Tartarum – pogromca Tatarów, o kerym wieki potym godali: Za pana Pretwica spokojna granica. Tatary tak sie go boły, iże Pritwicym dzieci swoje straszyli. Wojok nad wojoki, rodzony na Ślonsku kole 1500. Na służbie króla polskiego – dowódca konnicy – rotmistrz. Starosta ulanowski, barski i trembowelski. Ślonzok, Niymiec, Polok. Zaufany królowyj Bony. Na sejmie ślonskim we Głubczycach we 1526 godoł, coby Ślonzoki połonczyły sie ize Polskom. Królowej Bonie na tym zależało. Boł posłym Zygmunta Starego na Ślonsk i do Pragi, bo godoł po niymiecku. Zygmuntowi Augustowi szynknoł róg ostatniygo żywego jednorożca. W 1540 dostoł go od Jagiellonów cysorz Ferdynand I Habsburg. Snycerz Silvester Lechner dodoł rogowi grif i na grifie napisali gedicht o mocy tego organu. Cysorz Habsburg arcyksioże Austrii oraz książę Styrii, Krainy i Karyntii, hrabia Tyrolu, król Czech, Węgier i Chorwacji, król niemiecki, Święty Cesarz Rzymski.z rodzinom uznoł tyn róg za najcynniyjszy szac rodzinny.
Tatary, Mongoły, Taturczuki na tym naszym Ślonsku? Co one tu robiom? Przeca tu same Hanysy, same Niymcy, same Poloki – i moc pofyrlańców. Genau przi tyj dziwnyj granicy śląsko-slonskiyj ize Czechami, z Czeską Republiką, leży Mszana, kaj Hanysy pod Mieszkiem II Masnym pierom sie ize Tatarami. Pierom, pierom? No sprali Mongołów i tela. Wojoki opolsko-raciborskie, szafnyli grodź na rzyczce, woda zgliwiałe bagnisko zaloła, wypuścili klacze, coby tatarskie ogiery powoniynie straciły, coby je chynć ogłupiła.
Tatary nie pochytali, iże ich tam bażina wciognie, ogiyry czego inkszego patrzyli i wlyżli do tyj pułapki – konie spyntało, zapodły sie po brzuch i tyla. Mieszko kozoł skośnookich utoplców z capimi brodami po jednym ize ciaplyty powyciongać – wpiyrwi konie, potym chopów. Skończyło sie na opy – Tatary niy weźli jasyru, ino w jasyr poszli. Ksionże krzci ich i koże im robić to, co umiom nojlypiyj – chować konie. Do dzisiok tam kole Mszany moc Tatarczuków żyje. Niykierzy szkapy trzimiom – roztomaite Hanse, Baski, Bucefały, Jardangi, Kasztanki i Łyski wywodzom sie od tych tatarskich koni. Hanek słyszoł, co pomniki szkapom do historii zasłużonym stowiać bydom, nale tym konikom niy, bo one som innego sortu. Szkoda, szkoda, fest szkoda. Przeca mniyjszy a robotny konik tysz znaczynie mo, ino trza nim umić robić.
Nijak było se Hankowi przedstawić, iże u nos na wsi i w mieście, same gospodarze i hajery niyczytate – do tego nieuctwa ledwo gorść piykorzy i kopidołów. Same ryle w familokach, a na wsi same pamponie? Taki to niby ludek nasz? Jeść, pić, robić, do kościoła łazić? Śladu myśli na czole – szczęśliwy na dole? Ślązak pracowity jest i poczciwy…
A wto wprzódzi, na tyn przykłod, boł u takich Mongołów. U chana direkt? No wto? No niby wto?
A tu iberaszung!
We Wrocławiu Hanek passata na ostrowie postawił. Niydaloko placu biskupa Nankiera znod tabula ku memoriam Benedykta Ślonzoka. Papiyż posłoł posła do wielkiego chana Tatarów, coby tego sekutnika lypiyj poznać i snim pogodać. Lepiyj pogodać niże sie wadzić libo prać. Papiyż i tak niy dołby rady, cołko Europa boła za cherlawo. Szmary murowane. To iże Mieszko Masny poradził im pod Mszanom to nic, przeca te Tatary pod Legnicom lyjty królowi spuścili, gowa mu obciynli i na kij naostrzony nasadzili. Nawet świynto Hedwiżka nie poradziła pomószcz. Pomyśloł papiyż, pomyśloł i posłów posłoł, bo od tego jest poseł, coby go posyłać.
Mioł takiygo Giovanniego Pian del Carpiniego, ale tyn drogi i ludzi tu u nos i tam u nich na Wschodzie niy znoł, jynzyków nie rozumioł – pomagiyra mu trza boło nalyźć. Innocynty IV kozoł Benkowi Hanysowi iść ize tom ekskursjom. Benedykt poszoł, a we Wrocławiu na pamiontka na placu Nankiera tabula ku pamiynci przibili. Benek był franciszkonym ze Wrocławia – taki mondry Hanys, co jynzykoma paroma godoł, drogi znoł i ludzi. Ruszyli sztyry roki po klynsce pod Legnicom 16. aprila 1245 i szli do jesiyni 1247. Szli przez Lion, Niemcy, Czechy, Ślonsk, Kraków, Kijów, Dniepr i Wołga do Sarai, do rezydencji Batuhana. Po drodze wstąpili do Kijowa po gyszynki, bo na Wschodzie gyszynki echt wert majom. Rozdowoli gyszynki, coby ich dalyj puścili – futra bibrowe i takie inne roztomaite. Szli rantym Morza Kaspijskiego, Jeziora Aralskiego bez Brama Dżungarsko do serca Mongolii w północnej części pustyni Gobi. Tam wiela niy pogodali, bo tyn najwożniyjszy Tatar – Wielgi Chan listy im doł i kozoł papiyżowi osobiyście przijechać, przed sobom na pysk paść i czołem o ziymia bić, bo srogi i ważny jest ino Tatar a niy jakiś tam inny, co koni niy mo doś, maszyn ogniym ziyjoncych i łuczników, kere mogom dziyń i noc, noc i dziyn rajtować, surowe miynso żreć i kobyle mleko słepać, z koni w galopie szczylać z krótkich łuków, takich mocnych, iże kożdo zbroja, kożdy pancyrz przebijały. Wielgi je Mongoł, wielgi i niepokonany – papiyscy bić sie tak niy poradzom. Niy poradzom tysz chrześcijany słuchać pana jak psy i jak psy być wierne. Możno Hanysy i Niymcy sie od Azjatów wiyncyj naumieli niże Ruskie?
Piynćset lot niyskorzyj mongoły, kałmuki ize rusami postawili czołgi, działa, katiusze, na górkach doobkoła Nysy i kozali sie hitlerowcom w mieście bronioncym poddać. Wojoki szwobskie sie poddowali, ludzie sie poddowali – miasto stoło jako i bez stulecia stoło. Świat cołki zamarł na chwila w Nysie. Cicho, zimno, groźnie.
Gawron jaki, eli wrona, możno tysz i kruk na gałynzi siod suchyj, asta na mrozie pynkła, jakby wtoś roz ino w werbel z Żiżkowej skóry piznoł. Trzask, prask, strach! Jakiś pieron cyngiel nacis, bez cufal, wtoś, niy wia wto. Bum, prask – jako tatarski grot kula poleciała w ta cisza, w tyn mróz. Kiej z jednyj lufy ogiyń poszoł, to inne lufy, myńsze i wiynksze, zagrzmiały, rzygły stalom roz, rzygły drugi i tysionczny i miasto znikło. Znikło wywołane miasto – miasto Nysa. Umarli ludzie, umarła pamiyńć. Znikły ślady po Bernardzie Krotinpuhlu, znanym jako Mikosz, kanoniku wrocławskim, profesorze teologii, rektorze Uniwersytetu Krakowskiego 1489/90, kery jeść i spać dowoł żakom krakowskim, co sie z Nysy wywodzili, a boło ich moc na tym słynnym uniwersytecie pod Wawelem. Znikły ślady po profesorze krakowskim Erazmusie z Nysy. Niy ostały sie mapy Ślonska Martina Helwiga z 1561. Niy ostało sie nic po odkrywcy plam na słońcu niyjakim Christophie Scheinerze, matematyku i astronomie, co zrobioł piyrwszo mapa Księżyca, opisoł ludzkie oko, pantograf skonstruował – pantograf, przyrząd do kopiowania linii w pomniejszeniu lub powiększeniu. Po nim nawet proch sie nie ostoł. Dupło salw wiela, a Salwatora niy stykło, coby zbowił te śląskie Ateny – ostały sie jeno ruiny i zgliszcza. Kiej sie ociepliło, to ostatki Nyszan starych wyciepli do Niymiec – nowych Nyszan przykludzili i życie potoczyło sie swoim torem.
Resztki miasta rozebrali i cegły wyslali do Warszawy.
W Nysie auta robieli, takie Nyski niy-Hanyski.
W Nysie czołgów dywizja postawili, coby tyj fabryki pilnowały. Miyndzy wspaniałymi T-34 i Nyskami dumnymi niy boło placu na szukanie zasad ateńskich. Czyja Nysa, tego prowda. To bez te katiusze, co miasto Neiβe w Nysa obróciło – pedzioł opa. A coś myśloł, iże Ruscy i Poloki sie za swoje krzywdy niy zymszczom – pedzioł starzik.
Znikło w pyle i kurzu nyskie kolegium jezuickie, znane jako Carolinum. Uleciały w niebo pamiątki i myśli uczniów Carolinum: Korybuta-Wiśniowieckiego Michała, króla polskiego, Sobieskiego Jakuba – syna króla polskiego Jana, Blocha Konrada – Nobla laureata. Runęła szkoła parafialna przy Jakubie świyntym, sławnym Seminarium Germanicum i Pedagogium. Niy pomóg Wiśniowiecki urodzony we 1640, scholar retoryki w nyskim Carolinum we 1656, ode 1669 roku król Polski. Niy pomóg Waza Karol Ferdynand, syn Zygmunta III Wazy, książę Polski i Szwecji, biskup i zarządca księstwa nyskiego, kery o Neisse dboł i we niyj założył apoteka i przedy zgonym szynknoł 240 tysiyncy goldenów na kolegium nyskie. Niy pomógł w Nysie pogrzebany Josef Freiherr von Eichendorf, kery pisoł po niymiecku, nale po ślonsku niymiecku, bo takom godkom na beztydziyń i od świynta godoł. Pisoł gryfne poezyje, barzo paradne, echt galantne.
O piynknie tyj ziymi górnoślońskiyj i o naszyj wierze i wierze ojców naszych.
Pisoł Eichendorff o nicponiu: Wyloz synek przed ojcowski młyn, śniyg tajoł, koło szymrało, jako to koło, kot grzbiyt gion, jako to kot. Zza dźwiyrzy wypełzła nocno woń chopów, kiere na noc jajec na twardo sie ize szpyrkom nażarli i żurym popili. Woń jako to woń – niyfajno, nale swojsko. Dziyn jako to dziyń po dniu, po nocy, po dniu… Zasik młyn bydzie meloł, strumiyń szumioł, koło szymrało. Ojcioc godoł, co mo do powiydzenia. Niy wia ino, eli do po łebie eli niy. Zmierzło sie to synkowi. Wzion kij, koszulina na zmiana i poszoł w świat. We świecie je inakszyj niżeli u nos, bo świat je wiynkszy niże łonka i pole, i las kole młyna. Ludzie tysz majom roztomaite roztomaitości do pedzynia. Żerom co inkszego. Może niy ino żur. Może co lepszego niźli rolada z modrom kapustom. Piwo może majom tońsze i lepsze. Wto w młynie siedzi, ten monkom żyje – a takie życie ino tymu styknie, co gupi je jako ta czworto monka. Taki nic sie niy nauczy. Ida na wander! I poszoł nicpoń. We świecie inakszyj je. Wino ize lampek pijom i tako se w gowach świycom. Wszystkie cesty do Rzymu wiedom.
Poszoł i kiejś wróci sie nazot, bo wto po rzici na rozstaju weźmie, tyn do dom przidzie – eli jeszcze trefić poradzi. Piykno to opowiyść, piykno – lektura obowiązkowo na ślońsku żodno, bo co to za bajszpil tyn nicpoń, co to za przikłod to wandrowanie po świecie – przeca Ślonzoki na dupie siedzieć majom, szychty walić: fedrować i loć, podatki płacić i tyla. Niy smykać sie dupom po wsi, nawet, kiej ta wieś Roma sie zwie i wieczno je.
Roztomaitych innych Ślonzoków niy ino ze Nysy natrefioł Hanek na rajzach i we buchach. Takiego, co tak richtig to sie zwoł Schilling abo Schelling, kryślił sie z niymiecka Gloger abo po łacinie Glogovita. Po studiach ostoł we 1468 magistrem, majstrem od nauki, we Krakowie, bez sztyrdziyści lot uczył tam łaciny – jak czytać i suchać, filozofii – jak mondrze myśleć, astronomii – jak rajzować po niebie i po ziymi – tego tyż Copernikusa uczył. Do swoich sztudyntów napisoł ksionszki: Liber posteriorum analyticorum, Exercitium veteris artis, Questiones librorum de anima. Z tego wszystkiego użyć sie nia dało, to dostoł prebenda – boł kanonikiem u świyntego Floriana we Krakowie, kaj je jego grób. Grób, abo grufta, bo jedyn mo gruba z wonglym a drugi mo prosty grób abo grufta, coby go po śmierci niy wywlekli i niy sponiywiyrali. Tyn istny Johann Gloger ize Głogowa/Glogau napisoł tyla książek, co ich mało wto czyto: De verificatione. In scientiam mortalium hominum introductiorum quae cuilibet homini ex celesti praesignatur circulo… anno… 1495 feliciter recollectum, na rynkopis Biblioteka Marciana we Wenecji pozór dowo; Liber posteriorum analeticorum, wydano we Lipsku we 1499, ze drukarni niyjakiego de Monaco; Exercitium nove logice, Kraków 1499; inne wydanie: Lipsk 1499, drukarnia u de Monaco; Exercitium super omnes tractatus parvorum logicalium Petri Hispani, Lipsk 1500, drukarnia – W. Steckel Monacensis, czyli Steckel ze Monaco; wydano nastympne: Kraków 1504, Strasburg 1517; (Exercitium veteris artis).
Argumentum in librum Porfirii peripatetici isagogicum in kathegorias Aristotelis, Kraków 1504, drukarnia Hallera, wydanie nastympne: Kraków 1516, Strasburg 1517; Questiones liborum de anima, Metz 1501, drukarnia K. Hochfeder, potym: Kraków 1514; Phisionomia hinc inde ex illustribus scriptoribus… recollecta, Kraków 1518, drukarnia Wietora, a wydawca to Agricola młodszy. Notae in computum ecclesiasticae; Computus chirometralis; Introductorium in tractatum sphaerae Johannis de Sacrobusto; Introductorium astronomiae in ephemerides; Tractatus in iudiciis astrorum.
Wywołany tyn Gloger ze ziymi naszyj. Dumnym możno być z niego, ze ziymi, kero go wydała… Nasz chop, nasz Ślonsk! Ho, ho, ho, ho! Tako duma zobowionzuje – do nauki własnyj, do rezygnacji ze ślonskiyj gupoty, do zwalczania ślonskiyj nienawiści i ślonskiego wywyższania sie. Gupi Hanys Glogerem sie chwoli, niygłupi go naśladuje. Ślonsk je mondry do mondrego, piynkny do tego, kery krasota widzi i słyszy.
cdn.
