Downo zapōmniane ksiōnżki: Na poczōntku był Ferdynand
Ludkowie, dożyli my sie „ciekawych czasōw”, co bezmala nie ôznaczo nic dobrego. Ale nic s tym nie narobiymy, bo ô losach tego świata decydujōm kapke wiynksi panowie. Chocioż zło uż dłōgo wisiało w lufcie jak czorno burzowo chmura, wiynkszość z nas miała nadzieje, że ku nejgorszymu przeca jyny ni może dōnść. Dōnść ni może, bo my uż sōm tak daleko za naszymi małpimi przodkami. Ni może dōnść, bo przeca człowiek przeloł uż tela krwie, że jesi je Pōn Bōg nad nami…
Doszło. A teraz sie zaś możne pocieszōmy, możne łudzymy, że wojna je daleko a ku nōm sicher nie przidzie. Nō, dejże Boże. Joch je ale z tych, co jak widzōm, że gdosi wychlastoł z krygla połōwke, nie poradzōm sie zdobyć na tyn poprawny ôptymizm, podle kierego trzeba prawić: „kufel jest do połowy pełny”. A jak gruchły piyrsze bōmby na Ukrajine, zaroz mie napadły słowa czeskigo klasyka Haška – „tak nōm zabili Ferdynanda…” a wszystko, co po tym nastympowało. Wiymy, że wtedy po rokach prziszła drugo światowo sumeryja, ô wiela gorszo, niż ta piyrszo, ni jyny zwōli liczby ôfiar, ale głōwnie ze wzglyndu na beznadziejne spustoszyni tego, co człowieka robi człowiekym a co nazywōmy kulturōm a moresami.
Wiym, że je to strasznie pesymistyzne. Ale możne to wyniko z faktu, żech ôstatnim czasym czytoł szpatne wiecy (nikierzi z was teraz powiedzōm – Matko Świynto, tyn mamlas uż zaś beje bulczoł ô ksiōnżkach! Tak to aji bedzie, tōż sōm dwie możności. Piyrszo: ratować sie przicisnycim Esc abo drugo – jeszcze dać tekstowi szanse).
Ôsobiście se ni mogym nachwolić czesko-słowiynskōm internetowōm ksiyngarnie Megaknihy. Ni jyny tymu, że tam człowiek nōndzie czeski a słowiynski pozycyje za niezłe cyny, ale też ksiōnżki wydane po polsku, z downo wyczerpanych nakładōw. Jesi sie gdo czytanim ksiōnżek nie żywi, lehko jakōmsik dobrōm nowość przepasie, a niż sie spamiynto, uż sie ji nie do kupić. W takim przipadku sōm niezawodne Megaknihy, kiere dzierżōm na składzie wiela ôbcojynzycznych (dlo Czechōw) ksiōnżek, a zwōli tego, że zainteresowani ô nich zaś ni ma w Pepiklandzie aż taki niebotyczne, nōndziecie na listach pozycyji aji bestselery wydane po polsku przed poryma rokami. Ale dość uż lokowanio produktu!
Dalszŏ tajla artykułu niżyj
Tōm ksiōnżkōm, kierōm zawdziynczōm sklepowi Megaknihy, kiero mi tak zalazła pod skure a za jednym szupym sie prziczyniła do ugruntowanio obecnej czornej nalady, je powieść katalōnskigo pisarza Jaume Cabré – Głosy Pamano. Ô autorowi my uż na forum „Co na Zaolziou piszczy” debatowali w zwiōnzku z jego natynczas ôstatniōm a aji nejlepszōm powieściōm – Wyznaję. W Wydawnictwie Marginesy sie „Wyznaję” łukozała jako piyrszo powieść Cabré, a oficyna chciała możne aji na tym poprzestać, ale ôśmielōno wielkim sukcesym grajfła po jeho starszych ksiōnżkach. I dobrze zrobiła, bo sie wszystki, a gor Głosy Pamano, spotkały s podobnym entuzyjazmym czytelnikōm, aji pomimo tego, że Cabré je urodzōny szpecyjalista od krygla do połōwki wyprōźniōnego.
Powieść Głosy Pamano je ponurōm historyjōm tryumfu zła a porażki wszystkigo, co szlachetne. Zło, kiere je przez jego wyznowaczy nazywane „pragmatyzmym żywota”, nie dowo żodnōm szanse swoim przeciwnikōm, a jesi, tak jyny na chwilke, na niby, tak, jakby sie kocur chcioł pobawić z myszōm przedtym, niż jōm zeżere.
Akcyja sie odegrowo naprzemiynnie w Barcelōnie a w miasteczku Torena przi Pirenejach w trzōch czasowych rowinach: w roku 1944, w 1975 r. hned po śmierci dyktatora Franco a na poczōntku XXI storoczo. Kluczym je dziynnik-list rechtora Oriola z Toreny, kiery sie we sztyrycatych rokach zamotoł do wspōłpracy s faszystowskōm Falangōm, przez co se wysłōżył szczerōm nienawiść miyszkańcōw miasteczka a stracił zoce swoji żōny. Jeji odynści knap przed urodzynim jejich dziecka prziwodzo w żywocie bohatera gruntownōm przemiane. Z tchōrza-kolaboranta sie krok za krokym stowo ważno figura ruchu ôporu, agynt, kiery dziynki pożywanej ôpiniji faszysty a zaufaniu u falangistōw mo przistymp ku strategicznym informacyjōm, a ty potym przekazuje partyzantōm. List je w zamiarze prubōm oczyszczynio siebie w oczach „cerki, kierejch nigdy nie widzioł a kierej miana nie znōm”, ale po śmierci bohatera nigdy do adresata (adresatki?) nie dociyro. Dziepro po wiyncyj jak pōł wieku sie dziynnik przez przipadek dostowo do rōnk inszej rechtorki, Tiny, kiero czuje moralnōm powinność adresatke nōnść a list ji dorynczyć. To je głōwno ôś akcyje, kole kierej sie rozwijo habadziej wōntkōw: poznowōmy zwolynnikōw dyktarora, jego wrogōw, ich nieprzestajnōm konfrōntacyje, nieustanne widmo śmierci, w kierej tle jednak może zakwitnyć miłość… Je to ale miłość szekspirowsko, kiero na dłōgōm mete musi przikludzić obōch kochanōw ku katastrofie.
Je tu na kōniec kościōł, a ni może nas zdziwić, że jego rola je moc kōntrowersyjno, bo sie abo ôtwarcie opowiado za frankistami, abo przed bestyjalstwami systymu chowie głowe do piosku. A że zło musi wygrać na całej lajnie, aji jedyny sympatyczny przedstawiciel kościoła – ksiōndz-matematyk, człowiek głymboki mōndrości, wiary a prawości, je we swoji dobroci wyużyty, zrobiōny w buca a umiyro s pełnōm świadōmościōm tego, że niechcōncy wziył udział w obłudnym, skyrz na skyrz złym przedstawiyniu.
Autorōw styl, jaki uż znōmy z Wyznaję, ni ma lehki, a bez debaty potropi zwolynnikōw wartkigo czytanio. To trzeba czytać s ôczami na stopkach, bo płaszczyzny czasowe się czynsto znienadanio zmiyniajōm, nieroz aji w postrzodku zdanio (nō ja!); to samo sie dzieje s narratorami, a co zabawniejsze – aji z dialogami, kierych sie miejscami miyszo pore na roz.
Ôdskoczym na chwile – spōminocie se Jesień patriarchy G. G. Marquèza, kaj se miynij uważny czytelnik dziepro po pore strōnkach skapuje, że czyto fōrt jedno nie kōńczōnce sie zdani, kiere zawiyro łutopiōnom mowe bezpośredniōm, a też sie tam w jednym kōnsku zmiynio narrator? łU Cabré (krōm dłōgości zdań) je to wszystko na tela zwielokrotniōne, że se tego musicie wszymnyć ô wiela pryndzyj. A co je nejdziwniejsze, nie będzie was to ani kapke irytować, bo Cabré se z czytelnika robi jajca z wdziynkym a elegancyjōm.
Ôstatni przesłani – moc ważne – to je obraz przeżywajōncej, „uwiynźniyntej” wojny a nienawiści w ludzkich głowach sześciesiōnt rokōw po dramacie rechtora a trzicet rokōw po śmierci Franco. To przesłani je naszymu czytelnikowi moc bliski, bo my, Polocy na Zaolziu, my, Ślōnzocy w Polsce, pomimo tego, że nōm tu a teraz nic nie chybio, że mogymy rozwijać swojōm kulture, że sie mogymy na pełno integrować do europejskigo nurtu nowego żywota, przeca jyny kasik w nejtajniejszych schowkach naszych duszy przechowujymy pamiynć downych realnych abo wyimaginowanych krziwd, chocioż łōny nie dotknyły nas bezpośrednio; pamiynć zaszczypiōnōm, kiero tli jak maluśki zagrzebany w popiele wōngielek, aby przi piyrszej przileżytości, piyrszym podmuchu buchnyła dzikim płōmiyniym. Ô to wiyncyj, że choć Szatan je jyny jedyn, swojigo diobła każdy noszymy w siebie.
