Moc kultury #39: Literacki romantyzm po ślōnsku…

Aleksander Lubina
Moc kultury

Literacki romantyzm po ślōnsku…

nie musi być nudny i napuszony, o czym świadczy
REMEMBER TAM O’SHANTER’S MARE
SPŌMNIJCIE SE TAMOWÃ KLACZKÃ
Wiersze i śpiywki Roberta Burnsa ze ślōnskimi translacyjami ôd Mirka Syniawy
© Silesia Progress 2016

Zaryzykuję stwierdzenie, że szkoła podstawowa w Polsce z Panem Tadeuszem i Balladyną, a szkoła ponadpodstawowa z Wallenrodem, Dziadami, Kordianem i Nie-boską komedią od pokoleń dokładają starań, aby uczniom dożywotnio zohydzić literaturę romantyczną.

Dla znajomości wierszy Norwida i Mickiewicza więcej zrobił Czesław Niemen niż nawiedzone nauczycielki i uduchowieni nauczyciele nudzący na lekcjach dla 14-18-latków  o wieszczu jako wybitnej postaci, wolnej ale ubogiej, stojącej ponad społeczeństwem, o wątkach narodowych, o nieszczęśliwej miłości, o ludowości.

Rzadziutko znajdują nauczyciele czas i miejsce dla niechęci Mickiewicza wobec Wallenroda, dla inwestycji giełdowych Słowackiego, dla Waverlay’a. dla Frankensteina, dla Piaskuna, dla Kruka, dla Moby Dicka, dla Józefa Korzeniowskiego…

Także  śpiewani i recytowani  na całym świecie  Burns (awangarda poezji romantycznej ) i Eichendorff (ariergarda poezji romantycznej) są nieobecni w świadomości maturzyści.

Obu przybliża czytelniczkom i czytelników wydawnictwo Silesia Progress.

O Josephie von Eichendorffie inaczej Margarethy Korzeniowicz piszę w Siedmiu listach z Ligoty do profesora Zbigniewa Kadłubka.

O Robercie Burnsie Mirosław Syniawa pisze we wstępie do Wierszy i śpiewek Roberta Burnsa:

Nojważniyjszym, co gŏdka szkockŏ – germański Scots language abo Lowland Scots, a niy celtycki Scottish Gaelic – mŏ spōlnego z gŏdkōm ślōnskōm, je jejich, jak by to pedzieli dŏchtōr Artur Czesak, „niyôczywistość”. To prŏwda, że gŏdka szkockŏ je już ôd dobrych pŏru lŏt jynzykym regiōnalnym, a Ślōnzŏki na prōzno klupiōm durch w tyj sprawie na dźwiyrze polskego Sejmu, dyć miyndzy samymi Szkotami niy ma zgody co do tego, czy ta jejich gŏdka to je jynzyk, abo jyn dialekt jynzyka angelskego (i w tym tyż widać jakeś podobiyństwo).

Sōm Robert Burns, ôd kerego wiersze znojdziecie w  tyj ksiōnżeczce, pisoł chiefly in the Scottish dialect, jak to idzie widzieć na tytułowyj strōnie piyrszego wydaniŏ jego wierszy. Tak jak i  ślōnskŏ, szkockŏ gŏdka niy je jednolitŏ i  niy mŏ jednyj, przijyntyj bez wszyjskich normy ôrtograficznyj. Krōm tekstōw pisanych w literackim jynzyku uformowanym bez Allana Ramsaya, Roberta Fergussōna, Burnsa, Waltera Scotta, Davida Macbetha Moira i inkszych, idzie tyż znojś moc tekstōw pisanych w  roztōmajtych szkockich dialektach i  gwarach zapisowanych roztōmajtymi ôrtografijami. Niyjedyn Szkot mioł idyjõ, jak tã szkockõ pisowniã ulepszyć, a w XX stoleciu to była już z  tymi wszyjskimi szrajbōngami istnŏ plaga. John Corbett drek napisoł, iże „wymyślanie normatywnyj ôrtografije dlŏ szkockij gŏdki było jednym z  nojwiynkszych lingwistycznych »ptŏkōw« przeszłego stoleciŏ” .

Ja, my na Ślōnsku o  takich »ptŏkach« tyż moc wiymy. Jak Ślōnzŏk dobrze sie szkockij gŏdce przisuchŏ, to znojdzie w niyj niyjedne słowo, kere bydzie miało znajōmy klang. Bez tyn przikłŏd tam, kaj po angelsku je right, Szkot powiy recht, a tam kaj po angelsku je laugh, Szkot bydzie gŏdoł lach. Bliske tyż bydōm Ślōnzŏkowi take słowa jak kist (kista) czy tyż luft, dyć niy ma sie co dziwić – szkocki je przecã jednym z jynzykōw germańskich, a ku tymu moc słōw mŏ w nim durch jeszcze archaiczne anglo-saksōńske brzmiynie. I ta archaiczność to tyż je jedna ze spōlnych cech gŏdki szkockij i ślōnskij.

Jak na jynzyk „niyôczywisty”, szkocki mŏ bogatõ literaturã, ôd keryj historyjŏ zaczynŏ sie w XIV stoleciu poymatym „Bruce” Johna Barboura. Ôd tego czasu tych, co pisali po szkocku, było moc, dyć żŏdnego ś nich Szkoty niy mieli i niy majōm w zŏcy tak, jak swojego nŏrodowego barda Roberta Burnsa, kery je tyż znany jako Rabbie Burns, poeta ôd puga i bard z Airshire. Majōm go przi tym niy jyno za nojwiynkszego poety w historyji swojyj literatury – jak w roku 2009 szkockŏ telewizyjŏ zrobiyła plebiscyt na nojwiynkszego Szkota wszechczasōw, to nojwiyncyj głosōw dostoł niy fto inkszy, jyno prawie ôn. Prześcignōł w tym plebiscycie take ôsobistości, jak William Wallace, Robert Louis Stevenson, Arthur Cōnan Doyle, Alexander Graham Bell, John Logie Baird, Corbett,  David Hume, Adam Smith, James Clerk Maxwell i Alexander Fleming.

Burns urodziōł sie 25 stycznia 1759 roku w wiŏsce Alloway w  Airshire. Chałpka, w  keryj prziszoł na świat, stoji do terŏzka – dzisioj je w niyj Robert Burns Birthplace Museum. Bōł nojstarszym z siedmiu bajtli ôd siodłŏka Williama Burnesa abo Burnessa (ôd niego ôjciec pisoł swoje miano tak i tak) z Dunnottar i Agnes Broun, cery siodłŏka z Kirkoswald. Familijŏ żyła biydnie i  przekludzała sie ciyngym z  jednego statku do drugego z nadziejōm, że w tym nastympnym bydzie lepiyj. Burnsowe bajtle do szkōł chodziyły rzŏdko – pisaniŏ, czytaniŏ, rachowaniŏ, historyje, geografije i religije uczōł ich nojczyńściyj ôjciec-samouk. Jyn bez trzi lata Burns chodziōł do szkoły Johna Murdocha w Alloway, kaj poznoł podstawy łaciny i francuskego. Czytoł za to bezma wszyjsko, co mu wpadło w rynce, a ku tymu rŏd suchoł beraniŏ ôd staryj piastunki Betty Davidson – z  przeczytanych ksiōnżek i zapamiyntanych berōw wziyny sie niyskorzij tymaty niyjednego wiersza. W roku 1781 chcioł sie uczyć za ôbrabiŏcza lnu w Irvin, dyć werksztela, do keryj go przijyni, spŏlyła sie i wrōciōł sie do dōm jeszcze biydniyjszy, jak poszoł. Jedzinym profitym było to, że w Irvin piyrszy rŏz mioł przileżytość czytać wiersze ôd Roberta Fergussōna, kere festelnie wpłynyły na to, co sōm pisoł. Jak prziszoł do dōm, wziyni z bratym Gilbertym w haryndã statek w Mossgiel, kaj – z lichym skutkym – gospodarzyli bez sztyry lata. 2. Chałpka w Alloway, w keryj urodzioł sie Robert Burns.  Wiersze Burns zaczōn pisać już kole roku 1774, dyć do jejich wydaniŏ drōga była dugŏ. Dziepiyro jak prziciśniynty biydōm szukoł piniyndzy, coby pojechać na Jamajkã, przŏciele doradziyli mu, żeby doł swoje wiersze do durku. Na tyj piyrszyj edycyji z lipca 1786 roku, kerŏ je znanŏ pod mianym edycyje z  Kilmarnock (612 egzymplŏrzy), a  kerõ wydurkowoł John Wilson, Burns zarobiōł jyno 20 funtōw. Niy było tego za moc, dyć stykło, coby pociep myśli ô Jamajce. Zamiast na Jamajkã wybroł sie w listopadzie 1786 roku do Edynburga, coby trefić sie tam z Thomasym Blacklockym, kery wychwŏloł jego wiersze. W „Atynach Pōłnocy” bōł przijmowany w nojlepszym tŏwarzystwie, dyć nojważniyjsze było nowe, rozszyrzōne wydanie jego wierszy (piyrsze miało 240 strōn, a druge już 368). Wziōn sie za nie William Creech, u kerego Burns poznoł Jamesa Johnsōna, co zbiyroł ludowe szkocke śpiywki. Burns napisoł do wydŏwanego bez Johnsōna dzieła „The Scots Musical Museum” moc nowych tekstōw do starych melodyj (na isto bōł autorym 177 śpiywek, sōm mu tyż ale przipisowane niykere wkludzōne tam bez miana autora). Drugŏ edycyjŏ jego wierszy wyszła w  kwietniu 1787 roku. 1500 egzymplŏrzy rozeszło sie w subskrybcyji, 500 Creech przedoł w dwa dni, a Burns zarobiōł na tym 400 fōntōw. (..)” Za honorarium Burns wystawił pomnik Robertowi Fergussonowi.

Najpopularniejszą pieśnią opracowaną  przez Burnsa jest Old Long Syne, uprzednio opublikowana w 1711 przez James’a Watsona ¹⁾. Jako tytuł często podaje się pierwszy wers pieśni  Should auld acquaintance be forgot.

Kto  kojarzy  Old Long Syne Beatlesami, Mariahą Carey, Rodem Stewartem, czy Toten Hosen²⁾,  a co dopiero z Beethovenem?³⁾ A to właśnie Burns… poeta i koneser, zbieracz oraz popularyzator  pieśniczek.

Old Long Syne brzmi w filmach: Gorączka złota, Młody lord Fauntleroy, Waterloo Bridge, To wspaniałe życie, Niezapomniany romans,   Ryzykowna gra, Ocean’s Eleven Kiedy Harry poznał Sally oraz w友谊地久天长 chiński tytuł w przekładzie to: Przyjaźn  na zawsze i na wieczność.

Mirosław Syniawa przybliża AULD LANG SYNE po ślōnsku w omawianym wydaniu Silesii Progress:

AULD LANG SYNE Chorus. For auld lang syne, my dear, For auld lang syne, We’ll tak a cup o’ kindness yet, For auld lang syne, Should auld acquaintance be forgot, And never brought to mind? Should auld acquaintance be forgot, And auld lang syne. And surely ye’ll be your pint stoup, And surely I’ll be mine; And we’ll tak a cup o’ kindness yet, For auld lang syne. We twa hae run about the braes, And pu’d the gowans fine; But we’ve wander’d mony a weary fit, Sin’ auld lang syne. We twa hae paidl’d in the burn, Frae morning sun till dine; But seas between us braid hae roar’d Sin’ auld lang syne.

ZA DOWNE, DOBRE DNI Refryn Za dŏwne dni, przŏcielu mōj, Za dŏwne, dobre dni, Pōjdź, wypijymy jeszcze rŏz Za dŏwne, dobre dni. Mŏ stracić sie to, czymuś przoł, Choć kajś w pamiyńci śpi? Mŏ stracić sie to, czymuś przoł, I dŏwne, dobre dni? Isto ci lagã fōndnã rŏd, Ty tyż rŏd fōndniesz mi I wypijymy jeszcze rŏz Za dŏwne, dobre dni. Na gōrki drŏpali my sie I rwać gyńsiczki szli; Kans drōgi przeszoł kożdy z nŏs Ôd tamtych, dŏwnych dni. W rzyczce pływali my niy rŏz I w słōńcu potym schli; Morskŏ głymbina dzieli nŏs Ôd tamtych, dŏwnych dni.

• James Watson ( 1664 – 1722) szkocki wydawca i księgarz, omawiany przez Waltera Scotta, wpłynął znacznie na Burnsa zbiorami starych poezji.

History of Printing (1713)  Watsona jest kamieniem milowym w dziejach drukarstwa.

 

• Die Toten Hosen https://www.youtube.com/watch?v=x5egd2VF5Us

Rod Stewart: https://www.youtube.com/watch?v=xiGJ3139358

Mariah Carey: https://www.youtube.com/watch?v=Aop6YF1Xqqg

(linki dzieki Pejtrowi Długoszowi)

 

• Ludwig van Beethoven https://www.youtube.com/watch?v=r9V1XmXye2

Inne: https://www.youtube.com/watch?v=Nz5lzNJR5wM

 

REMEMBER TAM O’SHANTER’S MARE SPŌMNIJCIE SE TAMOWÃ KLACZKÃ

Wiersze i śpiywki Roberta Burnsa ze ślōnskimi translacyjami ôd Mirka Syniawy

© Silesia Progress 2016 Przekłŏdoł: Mirosław Syniawa Graficznŏ rŏbota, skłŏdanie, ôbkłŏdka: Rafał Szyma

Ôbrŏzek na ôbkłŏdce ze The life and works of Robert Burns, edited by Robert Chambers, vol. III, W. & R. Chambers Ltd., Edinburgh and London 1896. Tytuły i szkryft szkockich tekstōw podle The complete poems and songs of Robert Burns, Geddes & Grosset, Glasgow 2015.